Hazard w Polsce – obraz zjawiska i przeciwdziałanie

Tradycją polskiego lecznictwa odwykowego stało się dołączanie do programu placówek oferty dla pacjentów nazywanych DDA. Pacjenci tej grupy chętnie zgłaszają się na terapię i na ogół regularnie w niej uczestniczą.

Rynek gier hazardowych pojawił się w Polsce na początku lat 90. i w kolejnych latach bardzo dynamicznie się rozwijał. Na szczególną uwagę zasługuje rynek gier na automatach o niskich wygranych. Liczba tych urządzeń systematycznie rosła i osiągnęła krytyczną wartość w 2009 roku (52 561). Od 2010 roku, po wejściu w życie przepisów ustawy o grach hazardowych, odnotowuje się systematyczny spadek liczby urządzeń do gier na automatach o niskich wygranych.

Hazard najczęściej definiuje się ,,jako zaangażowanie w grę, której wynik zależy w całości lub części od losu i w której stawkami są pieniądze lub dobra materialne” (Dzik, 2004). Opisy gier hazardowych można znaleźć już w starożytnych księgach i mitologiach. Gra w kości była także popularną rozrywką w średniowiecznej Europie. Wiek XIX i początek XX to czas nieprzychylnych postaw i opinii wobec hazardu, co przekładało się na restrykcyjne przepisy prawa.
W drugiej połowie XX wieku, m.in. w efekcie zmiany postaw społecznych, wprowadzono bardziej liberalne rozwiązania prawne, które przyczyniły się do zwiększenia dostępności gier hazardowych. Proces ten można było obserwować w USA, Australii czy w niektórych krajach Europy. W Polsce legalnie działające kasyna, salony bingo czy automaty do gry stały się dostępne od 1989 roku (Dzik, 2004). Wraz z większym dostępem do różnych form gier hazardowych rośnie zagrożenie hazardem problemowym i hazardem patologicznym.

Hazard problemowy i hazard patologiczny

Kategoria hazardu problemowego nie jest uwzględniona w systemach klasyfikacyjnych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego − DSM-IV i DSM-V i w Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10. Pomimo to znaczna część dostępnych współcześnie narzędzi diagnostycznych odnosi się właśnie do hazardu problemowego.
O hazardzie problemowym mówimy wówczas, gdy osoba lub członkowie jej rodziny ponoszą coraz większe szkody jako konsekwencje czynności związanych z uprawianiem hazardu.
Hazard patologiczny to zdefiniowane medycznie zaburzenie, z dostępnymi aktualnie kryteriami diagnostycznymi. W obowiązującej nowej edycji klasyfikacji zaburzeń psychicznych – DSM-V Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego hazard patologiczny został ujęty w kategorii zaburzeń nałogowych (addictive disorder) jako odrębna subkategoria nazwana zaburzeniem uprawiania hazardu (gambling use disorder). W tej samej kategorii zaburzeń nałogowych wymienia się zaburzenia używania substancji psychoaktywnych. Umieszczając te dwa zaburzenia w jednej ogólniejszej kategorii ,,zaburzeń nałogowych”, potwierdzono występujące pomiędzy nimi podobieństwa manifestujące się nie tylko na poziomie zachowania, ale także neurobiologicznych mechanizmów adaptacyjnych.
W niniejszym artykule pojęcie hazardu patologicznego będzie używane zamiennie z pojęciem uzależnienia od hazardu.

Rynek gier hazardowych w latach 2005−2013
Rynek legalnych gier hazardowych rozwija się w Polsce od 1989 roku. Od tego czasu obserwujemy jego dynamiczny rozwój. W 1992 roku w Polsce działało 16 legalnych kasyn, w 2009 roku było ich 27. W kolejnych latach ich liczba rosła i w 2013 roku osiągnęła wartość 51.

Źródło: Ministerstwo Finansów, Informacja o realizacji ustawy o grach i zakładach wzajemnych w 2006 r., 2007 r., 2008 r., 2009 r. oraz Informacja o realizacji ustawy o grach hazardowych w 2010 r., 2011 r., 2012 r. i 2013 r.

Na szczególną uwagę zasługuje rynek gier na automatach o niskich wygranych. Urządzenia te charakteryzują się bowiem największym potencjałem uzależniającym. W 2005 roku w Polsce było 11 869 urządzeń do gier na automatach o niskiej wygranej, w kolejnych latach ich liczba systematycznie rosła. W 2009 roku osiągnęła ona krytyczną wartość 52 561, co oznacza wzrost o 342% w stosunku do 2005 roku. Od 2010 roku, po wejściu w życie przepisów Ustawy z dnia 19 listopada 2009 roku o grach hazardowych, odnotowuje się spadek liczby urządzeń do gier na automatach o niskich wygranych. W 2010 roku ich liczba osiągnęła poziom zbliżony do 2006 roku i systematycznie malała do końca 2013 roku.

Rozpowszechnienie hazardu w Polsce i charakterystyka hazardzistów
Z badań przeprowadzonych przez Fundację CBOS na przełomie 2011 i 2012 roku, na liczącej ponad 4000 respondentów reprezentatywnej próbie losowej mieszkańców Polski w wieku 15 lat i więcej wynika, że w ciągu 12 miesięcy poprzedzających badanie ,,blisko jedna czwarta mieszkańców Polski w wieku 15 i więcej lat grała w gry na pieniądze. W przypadku zdecydowanej większości graczy były to gry liczbowe (20,5%). Następne kategorie gier to zdrapki i loterie (3,7%), konkursy SMS-owe (2,1%). Tylko nieliczni grali w tym okresie na automatach (1%), zawierali zakłady bukmacherskie (0,8%) bądź byli w kasynie (0,4%).
Grający pochodzą ze wszystkich warstw struktury społecznej i występują we wszystkich kategoriach demograficznych: istotne statystycznie różnice między graczami i niegraczami ze względu na płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania i status ekonomiczny w większości przypadków nie przekraczają kilku punktów procentowych” (CBOS, 2012).
Próbę charakterystyki gracza na automatach o niskich wygranych podjęto w badaniu zatytułowanym ,,Aktualne problemy i wydarzenia”, także przeprowadzonym przez wspomniany już CBOS (2009). Grający na automatach o niskiej wygranej to ,,przede wszystkim młody mężczyzna (8% wobec 3% kobiet), w wieku od 18 do 24 lat (w tej grupie aż 17% twierdzi, że w ostatnim roku grało w tego rodzaju gry), najczęściej uczący się lub pozostający bez pracy (po 13% wśród uczniów i studentów oraz osób bezrobotnych)” (CBOS, 2012).
Wielkość miasta nie miała wpływu na popularność automatów do gry, podobnie sytuacja społeczno-ekonomiczna rodzin nie miała wpływu na wzorzec zachowań hazardowych związanych z korzystaniem z urządzeń typu „jednoręki bandyta”.
W badaniu CBOS podjęto próbę oszacowania liczby osób, które mają problem z hazardem. Wyniki badania przeprowadzonego z użyciem testu screeningowego wskazują, że ,,wśród ogółu grających w ciągu ostatniego roku około 1% ma poważny problem z hazardem, a niespełna 4% spośród nich dotyczy umiarkowany poziom ryzyka uzależnienia (…). Oznacza to, że w skali kraju ponad 50 tys. Polaków jest silnie uzależnionych od gier hazardowych, a kolejne prawie 200 tys. – to osoby narażone na ryzyko uzależnienia”. Podobnie jak w innych opracowaniach, autorzy tego badania zauważają, że poszczególne gry na pieniądze charakteryzują się różnym potencjałem uzależniającym. Najbardziej narażeni na uzależnienie są grający na automatach o tzw. niskich wygranych i gracze „kasynowi”.
Badania potwierdziły również wyraźną tendencję do współchorobowości, występowania różnych uzależnień, w tym uzależnień od substancji psychoaktywnych i behawioralnych jednocześnie, a także do ich substytucji – zamieniania jednych uzależnień drugimi (CBOS, 2012).

Hazardziści patologiczni w praktyce klinicznej oraz statystykach Narodowego Funduszu Zdrowia
Dynamicznemu rozwojowi rynku gier hazardowych towarzyszyły niepokojące zjawiska w obszarze zdrowia publicznego. W badaniu „Uzależnienie od hazardu w oczach terapeutów uzależnień” przeprowadzonym w 2010 roku przez Instytut Badawczy ARC Rynek i Opinia1 terapeuci zauważali, że pierwsze osoby mające objawy uzależnienia od automatów oraz innych gier hazardowych zaczęły zgłaszać się do placówek leczenia uzależnień od alkoholu mniej więcej w latach 2004−2005. Natomiast szczególne nasilenie tego zjawiska wystąpiło w kolejnych 2-3 latach. U wielu z nich obok uzależnienia od hazardu stwierdzano występowanie uzależnienia od substancji psychoaktywnych – alkoholu lub narkotyków. Terapeuci zwracali także uwagę na występowanie u patologicznych hazardzistów zwiększonego ryzyka podejmowania prób samobójczych, będących konsekwencją bezradności wobec przytłaczających problemów wynikających z hazardu.
Dane gromadzone przez Narodowy Fundusz Zdrowia potwierdzają obserwacje terapeutów. O ile w 2008 roku liczba osób, którym udzielono świadczeń zdrowotnych z powodu rozpoznania F.63.0 – zaburzenia nawyków i popędów, hazard patologiczny – wyniosła 969, o tyle w 2009 roku liczba ta wzrosła do 2139, a w kolejnych latach zanotowano stały trend wzrostowy. Ostatnie dostępne dane z 2013 roku odnotowują 3141 takich osób. Tabela 1. Zawiera szczegółowe informacje.
Tabela 1. Liczba pacjentów z rozpoznaniem głównym ICD-10: F.63.0 i wartość rozliczonych świadczeń w latach 2008−2013

Źródło: Narodowy Fundusz Zdrowia

Polacy o hazardzie
Jeszcze przed uchwaleniem ustawy o grach hazardowych Centrum Badania Opinii Publicznej przeprowadziło badanie zatytułowane ,,Aktualne problemy i wydarzenia” (CBOS, 2009), którego celem było m.in. poznanie opinii Polaków na temat dostępności gier hazardowych i ryzyka z tym związanego.
W badaniach tych zwraca uwagę bardzo małe przyzwolenie społeczne na umieszczanie automatów do gier hazardowych w miejscach publicznych. Niemal trzy czwarte Polaków (72%) było przeciwnych istniejącej sytuacji (przypomnijmy, że badanie przeprowadzono w 2009 roku), w której dozwolona była powszechna obecność automatów do gier hazardowych w barach, kawiarniach, sklepach, stacjach benzynowych, centrach handlowych, przejściach podziemnych itd. W zdecydowanej mniejszości (18%) pozostawali ci, którzy postrzegali tego typu politykę w kategoriach pozytywnych czy pożądanych, jako wyraz wolności i swobód obywatelskich.
Z badań wynikało także, że zdecydowana większość Polaków (88%) wypowiedziała się za wprowadzeniem bardziej restrykcyjnej kontroli w salonach gier i punktach, gdzie odbywa się gra. Większość ankietowanych była za wprowadzeniem mechanizmów kontrolowania graczy w taki sposób, aby osoby zbyt młode, najbardziej narażone na ryzyko uzależnienia od hazardu, nie mogły go uprawiać.

Psychospołeczne i kulturowe uwarunkowania problemowego i patologicznego hazardu
Psychospołeczne uwarunkowania problemowego i patologicznego hazardu to przedmiot naukowych zainteresowań realizowanych w Polsce już przed 2010 rokiem (Lelonek-Kuleta, 2008; Niewiadomska i in. 2005; Woronowicz, 2003). Wyniki badań dostarczają wielu cennych informacji i wniosków dla kreowania polityki ograniczającej zjawisko patologicznego i problemowego hazardu oraz negatywnych konsekwencji z tym związanych. Nie wszystkie pytania badawcze zostały jednoznacznie rozstrzygnięte. Dlatego podejmowane są dalsze wysiłki w celu lepszego zrozumienia tego skomplikowanego zjawiska.
Omówione w literaturze przedmiotu czynniki ryzyka, sprzyjające uzależnieniu od hazardu, można podzielić na trzy podstawowe typy: czynniki psychologiczne, czynniki o charakterze społeczno-kulturowym i dostępność do gier hazardowych. Wśród czynników sprzyjających uzależnieniu od hazardu na szczególną uwagę zasługuje młody wiek osób grających.

Czynniki psychologiczne
Wyniki wielu badań (Dzik, 2004; Lelonek–Kuleta, 2008; Niewiadomska i in. 2005; Ogińska-Bulik, 2010) wskazują na współwystępowanie z graniem patologicznym właściwości jednostki, które predysponują do uzależnienia od hazardu. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje obniżona wytrwałość i konsekwencja w dążeniu do założonego celu, hedonistyczne nastawienie do życia, dążenie do natychmiastowej gratyfikacji, obniżona odporność na stres, unikanie bliskich więzi i impulsywność (Lelonek-Kuleta, 2008; Ogińska-Bulik, 2010).
Hazard bywa także formą ucieczki od subiektywnie spostrzeganych ,,trudów życia”. Motyw ,,ucieczki” i izolacji od problemów jest wskazywany często jako uniwersalny czynnik występujący przy wszystkich typach uzależnień zarówno behawioralnych, jak i od substancji psychoaktywnych (Dodziuk i Kapler, 2007; Golińska, 2005).
Hazard może także stanowić dysfunkcyjny sposób zaspokojenia ważnych potrzeb życiowych, takich jak: potrzeby uznania ze strony otoczenia, potrzeby akceptacji i szacunku. Z badań Lelonek-Kulety (2008) wynika, że z uzależnieniem od hazardu częściej współwystępuje negatywny obraz siebie. Niska samoocena może skłaniać do poszukiwania destrukcyjnych form aktywności, a w sytuacji występowania problemów, uruchamiać destruktywne mechanizmy radzenia sobie z sytuacją.
Ponadto wielu graczy, angażując się w gry hazardowe, ma nadzieję na ,,podniesienie” poczucia własnej wartości poprzez osiągnięcie finansowego sukcesu (Lelonek-Kuleta, 2008; Niewiadomska i in. 2005).
Ważnym motywem grania hazardowego pozostaje także poczucie alienacji i osamotnienia. Realny brak rodziny czy przyjaciół, często stanowiący konsekwencję uprawiania hazardu, to wspólne doświadczenie wielu hazardzistów. Rozwody i rozpad związków występują istotnie częściej wśród graczy uzależnionych niż nieuzależnionych (CBOS, 2012; Lelonek-Kuleta, 2008; Niewiadomska, 2005).
Poznawcze procesy towarzyszące grze na automatach były przedmiotem badań podejmowanych m.in. przez Griffiths (1994). Wśród wielu opisanych poznawczych zniekształceń, które prowadzą do iluzji kontroli w grach hazardowych, warto wymienić zjawiska „pozornych korelacji”, „myślenia magicznego” czy „zaprzeczania przypadkowi”. Zwłaszcza to ostatnie zjawisko może zaskakiwać, bo przecież wynik gry hazardowej najczęściej ma charakter losowy i nie zależy od umiejętności (Dzik, 2004).
Gracz może także personifikować urządzenia do gry i zachowywać się tak, jakby od dobrej, osobistej relacji z urządzeniem zależał wynik. Te i inne poznawcze błędy i zniekształcenia pełnią kluczową rolę w podtrzymywaniu uzależnienia od hazardu.
Ważny czynnik, na który powinno się zwrócić szczególną uwagę to młody wiek graczy. Wyniki badań wskazują (Griffiths, 2004), że u nastolatków grających w gry hazardowe zwiększa się ryzyko powstania problemów z tym związanych, w szczególności wtedy, gdy współwystępują inne czynniki ryzyka, takie jak: rozbita, dysfunkcyjna rodzina, nastawienie rodziców na wartości materialne, traumatyczne doświadczenia w okresie dzieciństwa, jak śmierć bliskiej osoby, przemoc fizyczna czy seksualna oraz poczucie odrzucenia i niedoceniania w dzieciństwie.
Wymienione powyżej niekorzystne czynniki środowiskowe są wzmacniane przez niedostatecznie ukształtowane mechanizmy kontroli zachowań przez nastolatków. Dlatego ochrona młodzieży przed niekontrolowanym dostępem do gier hazardowych powinna stanowić priorytetowe działanie państwa (Dzik, 2004).

Czynniki o charakterze społeczno-kulturowym
Identyfikacja sprzyjających hazardowi czynników zewnętrznych, mających społeczno‑kulturowy charakter pozwala na konstatację, że większość spośród nich wpływa nie tyle na rozwój i przebieg procesu uzależnienia (związany raczej z czynnikami o charakterze psychologicznym), ile na samo rozpoczęcie gry i ułatwienie pierwszego kontaktu z hazardem.
W badaniach przeprowadzonych przez CBOS (2012) zwrócono szczególną uwagę na czynniki, które sprzyjają kształtowaniu w świadomości dziecka specyficznego, atrakcyjnego obrazu gry na pieniądze. Towarzyszenie w grze rodzicom oraz obserwacja ich zachowań i reakcji emocjonalnych związanych z grą może w przyszłości utorować dziecku drogę do samodzielnego zainicjowania gier hazardowych.
W grupie czynników społeczno-kulturowych niebagatelną rolę odgrywają też pewne społeczne wzorce wyrażające się w akceptacji gier hazardowych jako sposobu spędzania czasu wolnego, a nawet możliwości zaspokojenia aspiracji towarzyskich. W niektórych kręgach gry hazardowe są spostrzegane jako rozrywka elitarna, elegancka, przypisana ,,wyższym sferom”. Kreowanie takiego wizerunku gier hazardowych stanowi istotny czynnik ryzyka (CBOS, 2012).
Hazard bywa także spostrzegany jako dobry i ekscytujący sposób zaspokajania potrzeb finansowych i konsumpcyjnych. Gracze patologiczni dwukrotnie częściej niż nieuzależnieni wskazywali na pragnienie wygranej pieniężnej jako motywu podjęcia tego typu aktywności (CBOS, 2012; Lelonek-Kuleta, 2008).
Szczególna atmosfera kasyn i salonów gier – wzmacniana przez brak światła dziennego, łatwy dostęp do relatywnie taniego alkoholu, wyciszoną muzykę oraz dynamikę gry – postrzegana jest jako kolejny czynnik zachęcający do inicjowania kontaktu z grami hazardowymi (CBOS, 2012).

Dostępność gier hazardowych
Ograniczenie dostępu do gier hazardowych należy postrzegać w kategoriach czynnika chroniącego. Chodzi przede wszystkim o ograniczenie liczby powszechnie dostępnych tzw. salonów gier oraz automatów do gier w lokalach gastronomicznych, sklepach itp. Jego skutkiem byłoby zmniejszenie prawdopodobieństwa pierwszego (wczesnego) kontaktu z hazardem, co jest szczególnie ważne w przypadku ludzi młodych (CBOS, 2012).

Działania podejmowane w ramach funkcjonowania FRPH
Fundusz Rozwiązywania Problemów Hazardowych (FRPH) został powołany w związku z art. 88 ustawy o grach hazardowych. Minister zdrowia określa szczegółowe programy, zgodnie z którymi podejmowane są działania mające na celu przeciwdziałanie i rozwiązywanie problemów wynikających z hazardu oraz innych uzależnień behawioralnych. Działania prowadzone w ramach wszystkich programów ministra zdrowia obejmują swoim zakresem pełne spectrum aktywności mających na celu zapobieganie zjawisku, jak również zmierzających do poprawy funkcjonowania osób z problemem uzależnień od czynności oraz ich bliskich i rodzin. Spośród dotychczas zrealizowanych zadań w ramach środków FRPH można wymienić m.in.: • przeprowadzenie badań dotyczących oszacowania rozpowszechnienia hazardu oraz identyfikacji czynników ryzyka i czynników chroniących w odniesieniu do hazardu oraz innych uzależnień behawioralnych (uzależnienia od internetu, zakupów i pracy),
• opracowanie przeglądu aktualnego stanu światowej wiedzy naukowej w zakresie problematyki uzależnień behawioralnych,
• przeprowadzenie wielu projektów profilaktyczno-edukacyjnych adresowanych do dzieci i młodzieży w zakresie zagrożeń związanych z uzależnieniami behawioralnymi, w tym kampanii społecznych,
• uruchomienie telefonu zaufania 801 889 880, świadczącego pomoc w zakresie uzależnień behawioralnych oraz uruchomienie portalu internetowego www.uzaleznieniabehawioralne.pl, który poświęcony jest uzależnieniom behawioralnym. Działa także poradnia on-line, gdzie można uzyskać poradę terapeuty, psychologa bądź prawnika,
• wydanie szeregu materiałów informacyjno-edukacyjnych związanych z tematyką uzależnień behawioralnych, m.in. serii artykułów dostarczających wiedzę w zakresie problematyki uzależnień behawioralnych publikowanych na łamach miesięczników „Świat Problemów” i „Remedium”,
• realizacja wielu projektów wsparcia osób z poważnymi problemami zdrowotnymi z powodu hazardu patologicznego lub innego typu uzależnień behawioralnych. Programy te prowadzone są przez podmioty lecznicze na terenie całego kraju.
Zarządzanie FRPH powierzono Krajowemu Biuru ds. Przeciwdziałania Narkomanii. Wnioski na konkurs do Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych można składać w terminie do 31 marca i 30 listopada. W niektórych zadaniach do udziału w konkursie dopuszcza się nie tylko organizacje pozarządowe czy placówki badawcze, ale także jednostki samorządu terytorialnego (np. organizowanie konferencji, szkoleń o charakterze lokalnym).

Podsumowanie
Rynek gier hazardowych pojawił się w Polsce na początku lat 90. i w kolejnych latach bardzo dynamicznie się rozwijał. Na szczególną uwagę zasługuje rynek gier na automatach o niskich wygranych. Liczba tych urządzeń systematycznie rosła i osiągnęła krytyczną wartość w 2009 roku.
Od 2010 roku, po wejściu w życie przepisów Ustawy z dnia 19 listopada 2009 roku o grach hazardowych, odnotowuje się systematyczny spadek liczby urządzeń do gier na automatach o niskich wygranych.
Z badań wynika, że w skali kraju ponad 50 tys. mieszkańców jest uzależnionych od gier hazardowych, a kolejne prawie 200 tys. – to osoby narażone na ryzyko uzależnienia. Liczby te będą zapewne rosły wraz ze zwiększaniem się liczby grających. Wiadomo także, że poszczególne gry na pieniądze mają różny potencjał uzależniający. Najbardziej narażeni na uzależnienie są grający na automatach o tzw. niskich wygranych i gracze „kasynowi”.
Ograniczenie dostępu do gier hazardowych to strategia najbardziej obiecująca w kontekście ograniczania ryzyka występowania szkód zdrowotnych i społecznych wynikających z hazardu. Ustawa z dnia 19 listopada 2009 roku o grach hazardowych wdraża w życie powyższą rekomendację.
Ochrona przed hazardem powinna być rozpatrywana przede wszystkim w kontekście społeczno-kulturowym. Szczególnie ważna jest tu praca z dziećmi i młodzieżą w celu jak najwcześniejszego zinternalizowania ryzyka związanego z uprawianiem hazardu. Ważnym elementem zintegrowanych działań powinna pozostawać, adekwatna do potrzeb patologicznych hazardzistów i ich rodzin, oferta pomocowa opierająca się na wynikach badań naukowych.
Ograniczanie ryzyka szkód wśród graczy poprzez promowanie postaw odpowiedzialnego grania to kolejny element zintegrowanego podejścia.
Wraz z utworzeniem FRPH minister zdrowia ma do dyspozycji wiele strategii i działań, które mogą się przyczyniać do zapobiegania występowaniu hazardu problemowego i patologicznego oraz ograniczania negatywnych zjawisk z tym związanych.

1Badanie przeprowadzono na zlecenie Fundacji Milion Marzeń.[^]

Bibliografia

• American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, DSM V. Washington, DC, American Psychiatric Association (dostępne na http://www.dsm5.org/Pages/Default.aspx
• American Psychiatric Association (2000). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders text revision, 4th ed. Washington, DC, American Psychiatric Association.
• Centrum Badania Opinii Społecznej (2009). Aktualne problemy i wydarzenia. Warszawa, CBOS.
• Centrum Badania Opinii Społecznej (2012). Oszacowanie rozpowszechnienia oraz identyfikacja czynników ryzyka i czynników chroniących w odniesieniu do hazardu, w tym hazardu problemowego (patologicznego) oraz innych uzależnień behawioralnych. Warszawa, CBOS.
• Instytut badawczy ARC Rynek i Opinia (2010). Uzależnienie od hazardu w oczach terapeutów uzależnień. Badanie zostało przeprowadzone na zlecenie Fundacji LOTTO Milion Marzeń. Raport dostępny w siedzibie Fundacji LOTTO Milion Marzeń.
• Dzik B., (2004). Hazard W: Tyszka T. Psychologia ekonomiczna (str. 567-599). Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
• Dodziuk A., Kapler L. (2007). Nałogowy człowiek. Warszawa, Instytut Psychologii Zdrowia.
• Golińska L. (2005). Pracoholizm – uzależnienie czy pasja. Warszawa, Difin.
• Griffiths M., D. (1994). The role of cognitive bias and skill in fruit machine gambling. British Journal of Psychology, 85, str. 351 – 369.http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/bjop.1994.85.issue-3/issuetoc.
• Griffiths M., D. (2004). Gry i hazard. Uzależnienia dzieci w okresie dorastania. Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
• Lelonek-Kuleta B. (2008). Psychospołeczne korelaty uzależnienia od gier hazardowych. Badania empiryczne mężczyzn grających na automatach losowych. Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Wydział Nauk Społecznych. Instytut Psychologii – praca doktorska.
• Niewiadomska I., Brzezińska M., Lelonek B., (2005). Hazard. Lublin, Wydawnictwo Gaudium.
• Ogińska-Bulik N. (2010). Uzależnienie od czynności. Mit czy rzeczywistość? Warszawa, Engram.
• WHO. (1997). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków, Warszawa, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Instytut Psychiatrii i Neurologii.
• Woronowicz B.T. (2003). Bez tajemnic o uzależnieniach i ich leczeniu. Warszawa, Instytut Psychiatrii i Neurologii.
• Żabicka S. (2008). Hazard – zabawa czy uzależnienie ? Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania im. Gen. Jerzego Ziętka w Katowicach – niepublikowana praca licencjacka.
• Raport merytoryczny z realizacji zadania publicznego dofinansowanego ze środków Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych pt.: Dokonanie przeglądu aktualnego stanu światowej wiedzy naukowej dotyczącej uzależnień behawioralnych, w tym hazardu problemowego i patologicznego przygotowany pod kierunkiem dr n. med. B. Habrata przez Zespół Profilaktyki i Leczenia Uzależnień Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Raport dostępny w siedzibie Krajowego Biura do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii.
• Ministerstwo Finansów (2006) Informacja o realizacji ustawy o grach i zakładach wzajemnych w 2006 roku. (http://www.finanse.mf.gov.pl/inne-podatki/podatek-od-gier-gry-hazardowe/raporty-roczne).
• Ministerstwo Finansów (2007) Informacja o realizacji ustawy o grach i zakładach wzajemnych w 2007 roku. (http://www.finanse.mf.gov.pl/inne-podatki/podatek-od-gier-gry-hazardowe/raporty-roczne).
• Ministerstwo Finansów (2008) Informacja o realizacji ustawy o grach i zakładach wzajemnych w 2008 roku. (http://www.finanse.mf.gov.pl/inne-podatki/podatek-od-gier-gry-hazardowe/raporty-roczne).
• Ministerstwo Finansów (2009) Informacja o realizacji ustawy o grach i zakładach wzajemnych w 2009 roku. (http://www.finanse.mf.gov.pl/inne-podatki/podatek-od-gier-gry-hazardowe/raporty-roczne).
• Ministerstwo Finansów (2010) Informacja o realizacji ustawy o grach hazardowych w 2010 roku. (http://www.finanse.mf.gov.pl/inne-podatki/podatek-od-gier-gry-hazardowe/raporty-roczne).
• Ministerstwo Finansów (2011) Informacja o realizacji ustawy o grach hazardowych w 2011 roku. (http://www.finanse.mf.gov.pl/inne-podatki/podatek-od-gier-gry-hazardowe/raporty-roczne).
• Ministerstwo Finansów (2012) Informacja o realizacji ustawy o grach hazardowych w 2012 roku. (http://www.finanse.mf.gov.pl/inne-podatki/podatek-od-gier-gry-hazardowe/raporty-roczne)
• Ministerstwo Finansów (2013) Informacja o realizacji ustawy o grach hazardowych w 2013 roku. (http://www.finanse.mf.gov.pl/inne-podatki/podatek-od-gier-gry-hazardowe/raporty-roczne)
• Sprawozdanie Komisji Polityki Gospodarczej, Budżetu i Finansów oraz Komisji Ustawodawczej o poselskich projektach ustaw o grach losowych i zakładach wzajemnych (druki nr 86, 99, 225) (http://orka2.sejm.gov.pl/Debata1.nsf/main/0F3E5E51)