Jakość w profilaktyce

Od wielu lat w Polsce podejmowane są działania na rzecz podniesienia jakości programów profilaktycznych. W niniejszym artykule chciałbym przybliżyć kluczowe elementy, które służą lub mogą służyć poprawieniu prowadzonych działań profilaktycznych. Ponadto przedstawię, w jakim stopniu wdrażane są w Polsce programy rekomendowane.

Artur Malczewski

Programy rekomendowane System rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego został utworzony w 2010 roku. System prowadzony jest przez cztery centralne instytucje: Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii (KBPN), Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Ośrodek Rozwoju Edukacji oraz Instytut Psychiatrii i Neurologii. System zajmuje się oceną programów profilaktyki uzależnień, promocji zdrowia psychicznego oraz programów profilaktyki innych zachowań problemowych (ryzykownych) dzieci i młodzieży. Aby otrzymać rekomendacje, co oznacza wpisanie programu do centralnej bazy, należy przesłać program do oceny Zespołu do spraw rekomendacji. Programy ocenione pozytywnie mogą być zakwalifikowane na jeden z trzech poziomów jakości.

• Program obiecujący – program poprawnie skonstruowany, dysponujący wynikami ewaluacji procesu uprawniającymi do wnioskowania o możliwości uzyskania oczekiwanych rezultatów w efekcie jego realizacji.

• Dobra praktyka – program poprawnie skonstruowany, o potwierdzonej w badaniach ewaluacyjnych skuteczności w zakresie wpływu na czynniki pośredniczące w osiągnięciu zmian w zachowaniu.

• Program modelowy – program o potwierdzonej w badaniach ewaluacyjnych skuteczności w zakresie wpływu na zachowania problemowe.

Zgłoszone do oceny programy są badane pod kątem spełnienia standardów – od wymagań odnoszących się do jakości programu jako całości po poszczególne etapy realizacji. Informacje na temat systemu programów rekomendowanych oraz szkoleń w tym obszarze znajdą Państwo na stronie KBPN: https://www.programyrekomendowane.pl.

Gminy a programy rekomendowane

W systemie przeciwdziałania uzależnieniom w Polsce kluczową rolę odgrywają organizacje pozarządowe, które zajmują się zarówno opracowywaniem programów profilaktycznych, jak również ich wdrażaniem. Ponad połowa programów profilaktycznych z bazy programów rekomendowanych została opracowana i jest wdrażana przez organizacje pozarządowe. Jednakże to od zainteresowania samorządu lokalnego zależy, w jakim stopniu skuteczne i sprawdzone programy będą w Polsce realizowane na poziomie lokalnym. To samorząd dysponuje dość znacznymi środkami finansowymi na przeciwdziałanie uzależnieniom na poziomie lokalnym. Jak duże to mogą być środki pokazuje przykład miasta stołecznego Warszawy, które odnotowało w 2017 roku wysokość wpływów z tzw. korkowego na poziomie 52 milionów złotych. W zależności od skali problemu, potrzeb oraz lokalnych priorytetów wdrażane są przez gminy działania z zakresu przeciwdziałania uzależnieniom w ramach lokalnej strategii. Prowadzenie działań powinno być oparte na diagnozie problemów uzależnień, której wyniki dają szansę lokalnym władzom na podejmowanie działań adekwatnych do potrzeb.

Ważnym elementem przeciwdziałania uzależnieniom powinny być programy rekomendowane. Jednostki samorządu terytorialnego corocznie otrzymują z Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii ankietę, która ma na celu zebranie informacji na temat wdrażanych działań. W jej ramach samorząd lokalny pytany jest również o finansowanie programów rekomendowanych w ramach przeciwdziałania uzależnieniom na poziomie lokalnym.

W tabeli 1 zostały przedstawione programy profilaktyki uniwersalnej, które były finansowe przez samorząd lokalny w latach 2014-2017 oraz otrzymały rekomendacje. Porównując ostatnie dane z 2017 z danymi z roku poprzedniego widać wzrost liczby gmin finansujących wszystkie programy rekomendowane. Najwięcej gmin  – bo po 179 – finansowało dwa programy: „Archipelag Skarbów” oraz „Program Domowych Detektywów”. Program profilaktyczny „Spójrz inaczej dla klas 1-3” zleciło do realizacji 150 gmin, a „Spójrz inaczej dla klas 4-6” niewiele mniej jednostek samorządu terytorialnego, bo 148 gmin. Najwięcej osób zostało objętych programem „Archipelag Skarbów”: 52 550. W sumie w 2017 roku w programach rekomendowanych z zakresu profilaktyki uniwersalnej uczestniczyło prawie 221 tysięcy osób, gdy w 2015 roku około 170 tysięcy osób. W o wiele mniejszym stopniu wdrażane były programy rekomendowane dotyczące profilaktyki selektywnej i wskazującej. Warto zwrócić uwagę, że w bazie programów rekomendowanych jest 7 takich programów na 22 wszystkich programów w bazie (stan na 2018 rok). Najwięcej gmin finansowało program „FreD goes net”: 59 gmin. „Szkolna Interwencja Profilaktyczna wspierana była przez 42 gminy. Porównując jak zmieniło się zaangażowanie samorządów we wspieranie programów rekomendowanych, warto odnotować prawie dwukrotny wzrost liczby gmin finansujących tego typu programy – z 314 jednostek samorządu terytorialnego w 2015 roku do 618 gmin w 2017 roku.

Tabela 1. Działania gmin dotyczące finansowanych w latach 2015-2017 rekomendowanych programów profilaktyki uniwersalnej.

Źródło: Sprawozdania Krajowego Biura z realizacji KPPN w 2015, 2016 i 2017 r. wypełnione przez gminy.

Tabela 2. Działania gmin dotyczące finansowanych w latach 2015-2017 rekomendowanych programów profilaktyki selektywnej i wskazującej.

Źródło: Sprawozdania Krajowego Biura z realizacji KPPN w 2015, 2016 i 2017 r. wypełnione przez gminy.

Europejskie Standardy Jakości

W 2018 roku została wydana kolejna edycja podręcznika o Europejskich Standardach Jakości w Profilaktyce Uzależnień od Narkotyków przez KBPN. W trzeciej edycji podręcznika udało się, dzięki zaangażowaniu Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej, uzupełnić tę publikację o płytę CD między innymi z czterema poradnikami adresowanymi do różnych grup odbiorców, ułatwiających implementację oraz sprzyjających większemu rozpowszechnieniu stosowania europejskich standardów. Ponadto na płycie znajduje się pełen pakiet materiałów do szkoleń z europejskich standardów (prezentacja, ankiety ewaluacyjne, podręcznik dla trenera, materiały dla uczestników, formularz Excel zliczający wyniki ankiet) stanowiący zawartość poradnika nr 4. Polska jest jedynym krajem, w którym przetłumaczono i wydano w języku polskim większość materiałów opracowanych w ramach dwóch projektów zrealizowanych w latach 2008-2010 oraz 2013-2015. Oba projekty były finansowane ze środków Komisji Europejskiej i wzięło w nich udział kilkanaście krajów UE. Opracowane w ramach powyższych projektów materiały szkoleniowe były wykorzystywane w Polsce przede wszystkim do szkolenia przedstawicieli samorządów lokalnych. Ponadto Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii we współpracy z Mazowieckim Centrum Polityki Społecznej oraz Fundacją Pomocy Humanitarnej „Res Humanae” zorganizowało w latach 2014-2018 kilka międzynarodowych konferencji, podczas których tematyka standardów była – jeśli nie głównym – to jednym z wiodących tematów sesji. Dodatkowo eksperci z Krajowego Biura prowadzili szkolenia na temat Europejskich Standardów Jakości w Profilaktyce Uzależnień od Narkotyków dla przedstawicieli innych krajów (Litwa, Łotwa, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Uzbekistan). Podręcznik wraz z dodatkowymi materiałami dostępny jest pod linkiem: http://www.cinn.gov.pl/portal?id=15&res_id=1418110. Osoby zainteresowane europejskimi standardami mogą również znaleźć dodatkowe materiały na stronie projektu: http://prevention-standards.eu

Międzynarodowy projekt dotyczący profilaktyki

Kontynuacją działań nad implementacją standardów jest kolejny międzynarodowy projekt. W bieżącym roku rozpoczął się projekt pt. „ASAP Training”, którego założeniem jest m.in. wdrożenie szkoleń z zakresu profilaktyki oraz implementacji standardów. Powyższy projekt jest finansowany ze środków Komisji Europejskiej i uczestniczy w nim 10 krajów Unii Europejskiej (Belgia, Chorwacja, Włochy, Litwa, Łotwa, Grecja, Estonia, Słowenia, Węgry oraz Polska) oraz kilka organizacji międzynarodowych: EMCDDA, EUSPR oraz UNODC. Liderem projektu są przedstawiciele włoskiej organizacji ALISA z regionu Liguria. Polska (Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii) jest liderem komponentu dotyczącego analizy systemu działań profilaktycznych w państwach członkowskich UE. W ramach ww. komponentu mają być również opracowane wytyczne dotyczące wdrażania europejskich standardów dla poszczególnych krajów. Ważnym elementem projektu jest rozwijanie kompetencji i umiejętności personelu odpowiedzialnego za profilaktykę w zakresie standardów jakości i działań opartych na dowodach naukowych poprzez opracowanie i wdrożenie dwuetapowego szkolenia: wyszkolenie tzw. trenerów wiodących (ang. Master Trainers). Będą oni odpowiedzialni za kaskadowe przeszkolenie w tym samym zakresie specjalistów ds. profilaktyki uzależnień na szczeblu krajowym. Szkolenia będą realizowane w dziesięciu krajach UE. Schemat szkolenia będzie miał na obu etapach charakter łączony, tj. spotkania bezpośrednie prowadzone przez trenerów wiodących oraz nauka na odległość (ang. distance learning). Na potrzeby szkoleń online powstanie zintegrowana platforma zawierająca treści szkoleniowe oraz oferująca Wirtualną Społeczność Praktyków (ang. Virtual Community of Practitioners, VCP), dzięki czemu będzie możliwa wymiana dobrych praktyk.

Podsumowanie

Dane z realizacji KPPN przez jednostki samorządu terytorialnego przedstawione w opracowaniu wskazują na zwiększanie się dostępności programów rekomendowanych i coraz większą ich implementację. Jednakże przykłady takich miast jak Warszawa, finansująca 11 programów rekomendowanych czy Płock – 8 programów rekomendowanych w 2017 roku, są raczej wyjątkiem niż regułą pokazującą, jak należy zapewnić dobrej jakości programy profilaktyczne adresowane do różnych odbiorców na terenie swojej gminy. Wsparciem dla specjalistów zajmujących się profilaktyką są nie tylko krajowe dokumenty i systemy, ale również europejskie doświadczenia, z których osoby zainteresowane mogą skorzystać. Europejskie standardy mogą stanowić wsparcie zarówno dla osób, które prowadzą działania profilaktyczne, jak i tych, które finansują tego typu działania. Nowy projekt będzie kładł nacisk na praktyczne wykorzystanie standardów wśród różnych grup osób zajmujących się profilaktyką. Źródło