Sukcesy i wyzwania w implementacji dobrej profilaktyki

Nie wszystkie działania profilaktyczne są tak samo skuteczne. Coraz więcej gmin dostrzega ten fakt i skupia się na finansowaniu i propagowaniu tych programów profilaktycznych, które mają udokumentowaną skuteczność. Na co należy zwracać uwagę i jak dobierać programy profilaktyczne?

Sławomir Pietrzak

W wielu opracowaniach dotyczących realizacji zadań związanych z profilaktyką uzależnień przewija się raczej pesymistyczny obraz działań realizowanych przez instytucje zobowiązane do pracy profilaktycznej. Prawie wszyscy słyszeliśmy o nieskutecznych strategiach wykorzystywanych przez samorządy, szkoły i inne placówki oświatowe. Wiemy, jakie działania nie przynoszą żadnego efektu. Wiemy też, jakie działania są wręcz przeciwskuteczne. Znamy statystyki podawane przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii dotyczące wydatkowania środków finansowych na mało skuteczne formy profilaktyki.

Na szczęście sytuacja w obszarze profilaktyki zmienia się na korzyść. Coraz więcej samorządów realizuje działania profilaktyczne o uznanej skuteczności i oparte na wynikach badań naukowych. Jak podaje Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, liczba gmin wspierających rekomendowane programy profilaktyczne wzrosła z 240 w roku 2014 do 540 w roku 2017 (1). Oznacza to, że obecnie w prawie 25% gmin realizowane są programy znajdujące się w systemie rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego.

Czynniki wzmacniające jakość profilaktyki

Warto zastanowić się, jakie czynniki spowodowały, że w ciągu kilku ostatnich lat poprawiła się jakość profilaktyki realizowanej i wspieranej przez jednostki samorządu terytorialnego.

Niewątpliwie kluczowymi czynnikami są te, które wynikają z obowiązującego systemu prawnego. Obowiązujące rozwiązania prawne wskazują, jakiego rodzaju profilaktyka powinna być wspierana przez jednostki samorządu terytorialnego oraz instytucje centralne. Zgodnie z Narodowym Programem Zdrowia (2), samorządy oraz instytucje centralne, takie jak: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii oraz Ośrodek Rozwoju Edukacji, mają upowszechniać i wdrażać programy profilaktyki o naukowych podstawach lub o potwierdzonej skuteczności adresowane do dzieci i młodzieży w wieku szkolnym, osób dorosłych, w tym programy profilaktyki, które biorą pod uwagę wspólne czynniki chroniące i czynniki ryzyka używania substancji psychoaktywnych i innych zachowań ryzykownych, w szczególności zalecane w ramach systemu rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego. Podobne wytyczne znajdziemy również w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej dotyczącego działalności profilaktycznej w szkole (3). Rozporządzenie to wskazuje na konieczność realizowania przez szkoły i placówki oświatowe programów zalecanych w ramach systemu rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego. Co równie istotne, rozporządzenie to mówi, że opracowywany przez placówki oświatowe szkolny program profilaktyczno-wychowawczy ma uwzględniać zadania i kierunki określone w gminnych programach przeciwdziałania narkomanii, co z kolei powinno przyczyniać się do budowania i realizowania spójnej gminnej strategii rozwiązywania problemów uzależnień. Również zapisy ustawy o zdrowiu publicznym (4) wyłączające przy realizacji zadań z zakresu zdrowia publicznego (w tym profilaktyki uzależnień) stosowanie zapisów ustawy o zamówieniach publicznych, mogły przyczynić się do wycofania się z „rynku” profilaktyki uzależnień, podmiotów oferujących tanie oddziaływania „profilaktyczne”, takie jak: teatry profilaktyczne, festyny, pogadanki i inne działania o niskiej lub niesprawdzonej skuteczności i tym samym przeznaczania przez samorządy zaoszczędzonych środków na działania o uznanej skuteczności, w tym na programy rekomendowane.

Istniejące rozwiązania prawne to jednak nie jedyny czynnik decydujący o sukcesie dobrej profilaktyki. Drugim istotnym czynnikiem jest dobra współpraca pomiędzy samorządem a placówkami realizującymi programy profilaktyczne. Współpraca ta obecnie polega przede wszystkim na finansowym wspieraniu realizacji działań profilaktycznych o naukowych podstawach, przy czym najczęściej finansowanie to dotyczy działań z zakresu profilaktyki uniwersalnej. Samorządy w różnorodny sposób wspierają szkoły w realizacji programów profilaktycznych. Część z samorządów finansuje wdrażanie rekomendowanych programów przez zewnętrznych realizatorów – organizacje pozarządowe lub podmioty gospodarcze, część finansuje dodatkowe zajęcia profilaktyczne dla uczniów, realizowane przez nauczycieli lub organizacje pozarządowe, a inne finansują zakup materiałów niezbędnych do realizacji rekomendowanych programów profilaktycznych. Ważne jest jednak to, że samorządy przeznaczają coraz więcej środków finansowych na realizację, na wszystkich poziomach kształcenia, działań profilaktycznych opartych na naukowych podstawach.

Dobra współpraca pomiędzy samorządem a realizatorami działań profilaktycznych to nie tylko finansowe wspieranie realizowanych programów. To również rozwój kadr zajmujących się profilaktyką. Samorządy, zarówno gminne, jak i wojewódzkie, finansują szkolenia podnoszące kwalifikacje nauczycieli i innych osób zaangażowanych w działalność profilaktyczną. Szkolenia te związane są najczęściej z przygotowaniem przyszłych realizatorów rekomendowanych programów profilaktycznych. Część samorządów wspiera finansowo superwizje dla realizatorów działań profilaktycznych (5).

Kolejnym czynnikiem, który może przyczyniać się do poprawy jakości programów profilaktycznych, jest bieżące monitorowanie sytuacji epidemiologicznej związanej z używaniem substancji psychoaktywnych. Działania te pozwalają samorządom adekwatnie reagować na pojawiające się problemy i odpowiednio modyfikować oddziaływania profilaktyczne poprzez np. wprowadzanie nowych programów lub obejmowanie istniejącymi programami większej liczby odbiorców.

Każdy z wymienionych wyżej czynników w znaczący sposób przyczynia się do zwiększenia dostępności dobrej, opartej na naukowych podstawach profilaktyki. Wydaje się jednak, że najważniejszym czynnikiem, zwłaszcza na poziomie samorządu, jest nastawienie osób decydujących o finansowaniu profilaktyki. Dobra profilaktyka rozwija się przede wszystkim w tych gminach, gdzie decydenci są przekonani do wdrażania profilaktyki opartej na naukowych podstawach i przeznaczają na jej realizację znaczącą część środków przewidzianych na rozwiązywanie problemów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych.

W działaniach dotyczących profilaktyki zachowań ryzykownych jednostki samorządu terytorialnego wspierane są merytorycznie przez centralne instytucje, takie jak: Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii i Państwowa  Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.

Obie instytucje regularnie zlecają (w drodze otwartego konkursu ofert) realizację szkoleń dla przyszłych realizatorów rekomendowanych programów profilaktycznych. W ciągu ostatnich kilku lat przeprowadzono szkolenia dla realizatorów następujących programów rekomendowanych: Program Domowych Detektywów „Jaś i Małgosia na tropie”, Program Fantastyczne Możliwości, Program Wzmacniania Rodziny, Spójrz Inaczej, Unplugged, Fred Goes Net, Środowiskowa Profilaktyka Uzależnień. Dzięki działaniom instytucji centralnych w wielu gminach znacząco zwiększyła się liczba realizatorów programów profilaktycznych z poziomu profilaktyki uniwersalnej oraz selektywnej i wskazującej.

Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii wspiera od wielu lat rozwój zawodowy pracowników samorządu odpowiedzialnych za realizację programu przeciwdziałania narkomanii. Biuro organizuje corocznie dla przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego konferencje, dzięki którym pracownicy samorządów i lokalni decydenci mogą zapoznać się z najnowszymi wynikami badań, dobrymi praktykami w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów wynikających z używania substancji psychoaktywnych oraz wymienić się doświadczeniami z realizacji zadań z przedstawicielami innych samorządów.

Biuro podejmuje również inne działania, których celem jest podniesienie jakości działań profilaktycznych realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego. Jednym z takich działań jest, realizowany na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii w roku 2018 i 2019 przez Fundację Praesterno i Fundację Pozytywnej Profilaktyki, projekt szkoleniowy pod nazwą Przeciw uzależnieniom – skuteczny samorząd. Celem programu jest podniesienie kompetencji osób uczestniczących bądź przygotowujących się do uczestnictwa w tworzeniu gminnych lub wojewódzkich programów przeciwdziałania narkomanii.

W ramach projektu realizowane są szkolenia dla przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego odpowiedzialnych za przygotowanie i realizację gminnego programu przeciwdziałania narkomanii. Program szkolenia obejmuje cztery obszary tematyczne: obowiązujące regulacje prawne dotyczące przeciwdziałania narkomanii, profilaktykę narkomanii, leczenie i rehabilitację osób uzależnionych oraz przygotowanie wojewódzkiego (gminnego) programu przeciwdziałania narkomanii. W programie duży nacisk położony jest na pokazanie przedstawicielom samorządów korzyści wynikających z wdrażania programów profilaktycznych opartych na naukowych podstawach oraz wdrażania skutecznych i efektywnych strategii profilaktycznych. W ramach projektu przygotowany został również podręcznik dla jednostek samorządu terytorialnego, zawierający duży rozdział dotyczący jakości programów profilaktycznych (6).

Jak poprawić skuteczność działań profilaktycznych?

Czynniki, o których mowa powyżej, znacząco przyczyniły się do polepszenia jakości realizowanych działań profilaktycznych. Warto jednak zadać sobie pytanie: czy możemy zrobić coś dodatkowo, aby oferowane działania profilaktyczne były bardziej skuteczne?

Przepisy prawne dotyczące prowadzenia działań profilaktycznych są dobre. Umożliwiają one samorządom oraz administracji rządowej wdrażanie i realizowanie skutecznych strategii profilaktycznych. Ważne jest jednak, aby wszystkie instytucje odpowiedzialne za realizację profilaktyki w swoich działaniach opierały się na tych samych aktach prawnych. W szczególności dotyczy to zlecania przez samorządy zadań z zakresu profilaktyki, które często odbywa się jeszcze na podstawie zapisów ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (7).

Wydaje się, że ważnym czynnikiem, który mógłby poprawić skuteczność oddziaływań profilaktycznych jest zwiększenie czasu przeznaczonego na działania profilaktyczne w szkołach i placówkach oświatowych. Realizatorzy szkoleń często słyszą od nauczycieli, że brakuje czasu na realizację, zwłaszcza średnio- i długoterminowych programów profilaktycznych. Być może ciekawym i wartym wdrożenia rozwiązaniem byłoby wprowadzenie dodatkowej godziny lekcyjnej raz w tygodniu lub raz na dwa tygodnie, podczas której realizowane byłyby programy profilaktyczne oraz inne szkolenia i warsztaty kształtujące umiejętności społeczne uczniów oraz nauczycieli. Podjęcie takiego działania wymagałoby oczywiście wspólnego działania organów właścicielskich szkół, samorządów dysponujących środkami na realizację działań profilaktycznych oraz organów centralnych, odpowiedzialnych za rozwój systemu oświaty. Działania takie pozwoliłyby jednak na większe niż dotychczas dowartościowanie (również finansowe) pracy nauczycieli, pedagogów i wychowawców, którzy na co dzień realizują działania profilaktyczne ze swoimi podopiecznymi. Wskazane byłoby również przygotowanie i prowadzenie szkoleń podnoszących kompetencje społeczne dla nauczycieli, pedagogów i psychologów, w tym w szczególności szkoleń z zakresu asertywności i sposobów radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Ważne jest także, aby wciąż zwiększać dostępność do szkoleń z zakresu prowadzenia rekomendowanych programów profilaktycznych.

Warto byłoby również zastanowić się nad zbudowaniem takiego systemu zlecania zadań (przez samorządy oraz instytucje centralne), który promowałby współpracę realizatorów działań profilaktycznych, a nie konkurencję pomiędzy nimi. Współpraca szkół, organizacji pozarządowych, podmiotów komercyjnych oraz samorządów lokalnych może się przyczynić do podniesienia jakości prowadzonych działań poprzez wykorzystanie efektu synergii takiego systemu, w tym adekwatnego reagowania na zdiagnozowane potrzeby w zakresie profilaktyki.

Obecnie w systemie rekomendacji znajduje się ponad dwadzieścia programów profilaktycznych. Centralne instytucje – Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii – od wielu lat wspierają działania organizacji pozarządowych oraz placówek naukowych mające na celu zwiększenie liczby dostępnych programów rekomendowanych. Obowiązujące przepisy nie zabraniają samorządom lokalnym angażowania się w przygotowywanie nowych programów profilaktycznych. Z przepisów tych wynika, że zadaniem samorządu jest poszerzanie i udoskonalanie oferty działań profilaktycznych, upowszechnianie oraz wdrażanie programów profilaktyki o naukowych podstawach lub o potwierdzonej skuteczności (8). W związku z tym być może dobrym pomysłem, przyczyniającym się do podniesienia jakości realizowanych działań profilaktycznych, byłoby to, aby duże miasta i województwa zaangażowały swoje środki finansowe i dostępną infrastrukturę w opracowanie dobrych programów profilaktycznych i poddanie ich ocenie w ramach systemu rekomendacji.

Podsumowanie

Gdy popatrzymy na rozwój profilaktyki w ciągu ostatnich kilku lat, możemy zauważyć znaczący progres. Rośnie liczba programów profilaktycznych opartych na badaniach naukowych oraz liczba programów znajdujących się w systemie rekomendacji. Rośnie liczba gmin, które aktywnie korzystają z tego systemu i wspierają finansowo realizację rekomendowanych programów profilaktycznych. Rośnie również liczba placówek edukacyjnych, w których programy te są realizowane. Obowiązujące przepisy prawne zmieniły się tak, aby maksymalnie wspierać wdrażanie dobrych i efektywnych strategii profilaktycznych. Zmienia się również podejście decydentów do wydatkowania środków finansowych. Ważne jest, aby ten pozytywny rozwój trwał nadal. Ważna jest dalsza współpraca instytucji centralnych z jednostkami samorządu terytorialnego. Ważne jest dalsze wspieranie organizacji pozarządowych, placówek naukowych oraz podmiotów gospodarczych, realizujących efektywne programy profilaktyczne. Ale szczególnie ważne jest, aby wszystkie podmioty zaangażowane w realizację zadań profilaktycznych stworzyły spójny system, którego głównym celem będzie wyposażenie młodego człowieka w niezbędny zestaw kompetencji chroniących, umożliwiających mu skuteczne radzenie sobie z problemami współczesnego świata.

1 A. Malczewski, Działania samorządów w przeciwdziałaniu narkomanii w 2017 roku, Prezentacja przedstawiona na spotkaniu sejmowego Zespołu ds. Rozwiązywania Problemów Uzależnień, 19.02.2019, Warszawa.

2 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 sierpnia 2016 r. w sprawie Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016-2020.

3 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 sierpnia 2015 r. w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, informacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii.

4 Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o zdrowiu publicznym.

5 A. Malczewski, op.cit.

6 Więcej szczegółów dotyczących realizowanego projektu można znaleźć na stronie: www.skutecznysamorzad.org.pl.

7 Zgodnie z art. 14 ust. 4, Ustawy o zdrowiu publicznym: „Do wyboru realizatorów zadań nie stosuje się przepisów o zamówieniach publicznych oraz przepisów o prowadzeniu działalności pożytku publicznego na podstawie zlecenia realizacji zadań publicznych, o których mowa w rozdziale 2 działu II ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie”.

8 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 sierpnia 2016 r. w sprawie Narodowego Programu Zdrowia na lata 2016-2020.