Takich badań jeszcze nie było!

W 2015 roku Państwowa Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych po raz pierwszy od początku swojej działalności zrealizowała badania wśród członków gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych. Przyglądano się w nich przekonaniom i kompetencjom tych osób oraz sygnałom wypalenia zawodowego, a także analizowano podejście do szkoleń – udział w nich i gotowość do dalszego podnoszenia swoich kwalifikacji.

Do tej pory w bogatym dorobku badawczym Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych brakowało badań dotyczących gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych. Realizowaliśmy badania w populacji ogólnej i wśród młodzieży, wśród policjantów i pracowników socjalnych, trzy lata temu przyglądaliśmy się grupom roboczym, ale nigdy wcześniej żaden projekt badawczy nie obejmował tej szczególnej grupy, jaką są członkowie gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych. Szczególnej i ważnej, ponieważ właśnie w odniesieniu do tego specyficznego zadania własnego gminy, jakim jest rozwiązywanie problemów alkoholowych, ustawodawca powołał grupę doradców, czyli gminną komisję rozwiązywania problemów alkoholowych. To grono ekspertów powinno zapewnić dobre merytoryczne przygotowanie gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych (etap uchwalania), a także być pomocne na etapie jego realizacji (etap wykonywania uchwały).

Cele badania i metoda
W badaniu1 przyglądano się przekonaniom i kompetencjom oraz sygnałom wypalenia zawodowego, a także analizowano podejście do szkoleń – udział w nich i gotowość do podnoszenia swoich kwalifikacji. Uznano, że są to czynniki istotnie wpływające na skuteczne realizowanie zadań przez osoby wchodzące w skład gminnej komisji. W badaniu wzięło udział 900 osób, które mają staż pracy w gminnej lub miejskiej komisji powyżej 12 miesięcy. W celu wylosowania reprezentatywnej próby gminnych komisji, wykorzystany został schemat doboru w warstwach, którymi były województwo oraz typ miejscowości (gmina wiejska, gmina miejska lub miejsko-wiejska do 50 tys. mieszkańców, gmina miejska lub miejsko-wiejska powyżej 50 tys. mieszkańców). Po wylosowaniu gminy koordynator zgłaszał się do gminnej/miejskiej komisji i kontaktował się z dwiema osobami: przewodniczącym i losowo wybranym członkiem komisji.

Ogólna charakterystyka
Wśród badanych członków gminnej komisji zdecydowanie dominują kobiety – stanowią one 77% całej badanej próby, a dominują osoby z wykształceniem wyższym magisterskim – stanowią one ponad 60% całej próby oraz licencjackim (12,4%). Kolejna grupa to osoby posiadające wykształcenie średnie (26,8%). Niewielki odsetek stanowią natomiast osoby z wykształcenie zawodowym (0,7%) i podstawowym (0,1%). Członkowie komisji to najczęściej osoby w wieku średnim (ok. 50 lat), ale zróżnicowanie wiekowe jest dość duże – przeciętnie wiek odchyla się od średniej o prawie 11 lat. Najmłodszy uczestnik badania miał 23 lat, najstarszy 79. Przeciętny staż wynosił prawie 12 lat, przy czym odchylenie od tej średniej to 7 lat. Członkowie gminnych komisji w badanej próbie najliczniej reprezentowali urząd miasta lub urząd gminy (40%) oraz ośrodki pomocy społecznej (30%). Najmniej osób reprezentowało sądy, placówki leczenia odwykowego i organizacje pozarządowe – każda z tych instytucji była reprezentowana jedynie przez 1-2% respondentów. Zdecydowana większość respondentów (95%) nie łączy pracy w komisji z mandatem radnego, choć należy przypomnieć, że nie ma ku temu żadnych przeciwwskazań prawnych.

Kwestie organizacyjne
Najczęściej spotkania gminnej komisji odbywają się 1-2 razy w miesiącu (74% wskazań), drugą z kolei częstotliwością są spotkania raz na 2-3 miesiące (14,8%). Częściej niż raz w tygodniu spotyka się 1,6% członków komisji. Zdaniem 90% badanych wskazana przez nich częstotliwość spotkań jest odpowiednia, 9% uważa, że liczba spotkań jest zbyt mała. Tylko 0,5% uważa, że gminna komisja zbyt często ma swoje posiedzenia.
Liczba członków gminnej komisji związana jest z wielkością miejscowości. Na wsiach i w miastach do 20 tys. przeciętna liczba członków komisji to ok. 6-7 osób, a dla porównania w miastach powyżej 100 tys. w komisji pracuje przeciętnie 13-14 osób. Zdaniem 87,2% badanych aktualna liczba członków ich komisji jest wystarczająca, 5,1% uważa, że komisja jest zbyt liczna, a 7,6% twierdzi, że członków komisji jest zbyt mało.
W ankiecie pytano respondentów, czy po wyborach samorządowych w 2014 roku wójt/burmistrz/prezydent miasta zmienił skład gminnej komisji. 35% zadeklarowało takie zmiany, a w 0,8% powołano zupełnie nowe gminne komisje. Gminne komisje nie są kadencyjne, nie muszą być automatycznie zmieniane po wyborach, a dokonując zmian w ich składzie, należy kierować się tylko i wyłącznie względami merytorycznymi – powoływać osoby uznane za ekspertów w dziedzinie rozwiązywania problemów alkoholowych.
Zdecydowana większość (93,5%) respondentów przyznała, że przedstawiciel gminnej komisji uczestniczył w sesji rady gminy, na której przyjmowany był gminny program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, co należy uznać za dobrą i pożądaną praktykę. Byłoby bardzo pożądane, aby takie uczestnictwo wiązało się nie tylko z gotowością do udzielania odpowiedzi na ewentualne pytania, ale także z możliwością zabrania głosu i przedstawienia założeń programu. Osobiste wypowiedzi ekspertów to doskonała okazja do edukowania radnych.

Ocena trudności zadań realizowanych przez gminne komisje
Wśród zadań, którymi zajmują się gminne komisje, za najtrudniejsze została uznana realizacja procedury zobowiązania do leczenia odwykowego (46% ankietowanych stwierdziło, że to zadanie jest trudne lub bardzo trudne) oraz praca w zespołach interdyscyplinarnych i grupach roboczych (32% uważa, że to zadanie trudne lub raczej trudne, a prawie 28% ma do tego stosunek ambiwalentny – ani łatwe, ani trudne). Warto zauważyć, że te dwa najtrudniejsze zadania obejmą kontakt z drugim człowiekiem i wymagają szczególnego przygotowania, obejmującego zarówno aspekty prawne, jak i psychologiczne. Poza tym zdobycie umiejętności w tym zakresie nie może odbywać się tylko w formie wykładów, ale musi obejmować część warsztatową, czyli praktyczne ćwiczenie umiejętności pracy z drugim człowiekiem w kontakcie interwencyjno-pomocowym. Pozostałe trzy zadania: kontrolowanie przestrzegania zasad i warunków korzystania z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych, inicjowanie działań miejskiego/gminnego programu czy opiniowanie wydawania zezwoleń są uznawane za trudne lub raczej trudne przez odpowiednio 22,5%, 21% i 14,5% badanych. Za najłatwiejsze zadanie uważane jest opiniowanie i wydawanie zezwoleń – uważa tak 85% respondentów.

Ocena kompetencji oraz przekonania
Respondenci byli proszeni o ocenę swoich kompetencji w poszczególnych obszarach rozwiązywania problemów alkoholowych. Dokonywali tego na skali pięciostopniowej od 1 – „zdecydowanie tak” (posiadam tę kompetencję, wiem) do 5 – „zdecydowanie nie” (nie posiadam tej kompetencji, nie wiem). Generalnie subiektywna ocena swoich kompetencji była bardzo wysoka, co nie może dziwić, ponieważ w naturze człowieka leży dążenie do utrzymania wysokiej samooceny, za co z kolei odpowiada mechanizm autowaloryzacji, który oznacza „dążenie do podtrzymania dobrego mniemania o sobie”2. Członkowie komisji przyznali, że najlepiej orientują się w zakresie objawów i leczenia uzależnienia od alkoholu (98,4% badanych deklaruje, że wie lub raczej wie, jakie te objawy są i jak się leczy osoby uzależnione) oraz w zakresie mechanizmów przemocy w rodzinie (97,7% odpowiedzi zdecydowanie lub raczej wiem). Wysoko oceniono także swoje przygotowanie w zakresie umiejętności przeprowadzenia rozmowy z osobą uzależnioną (95,7%) oraz współuzależnioną (95,8%). Słabiej, lecz dalej na bardzo wysokim poziomie zostały wskazane takie kompetencje, jak: pisanie gminnych/miejskich programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych (89,5%) czy znajomość skutecznych i nieskutecznych strategii profilaktycznych dotyczących picia alkoholu przez dzieci i młodzież – choć w tym ostatnim, w porównaniu z innymi obszarami, był najmniejszy odsetek odpowiedzi „zdecydowanie tak” – 46,8%. Rozkłady odpowiedzi przedstawia wykres 1.

Wykres 1. Procentowy rozkład oceny kompetencji członków komisji rozwiązywania problemów alkoholowych.

Aby dowiedzieć się, jakie przekonania mają respondenci, przedstawiono im listę różnych stwierdzeń, prosząc o ustosunkowanie się do nich poprzez wybór odpowiedzi na pięciostopniowej skali od: „zdecydowanie się zgadzam” do „zdecydowanie się nie zgadzam”. Wybrałam do omówienia te, które wymagają najpilniejszego skomentowania, ponieważ w najbardziej jaskrawy sposób nie sprzyjają dobrej pracy w obszarze problematyki alkoholowej. Przekonania przedstawia wykres 2.

Wykres 2. Procentowy rozkład oceny przekonań członków komisji rozwiązywania problemów alkoholowych.

Zaskakuje i zasmuca, mimo dobrej subiektywnej oceny swoich kompetencji w tym zakresie, wysoki odsetek respondentów, którzy uważają, że spektakle profilaktyczne to skuteczna profilaktyka (ponad 60% tak uważa) oraz bardzo wysoka wiara w to, że sport jest skuteczną strategią profilaktyczną (twierdzi tak ponad 85% badanych!). W świetle aktualnej wiedzy ani teatry, ani sam sport nie ograniczają zachowań ryzykownych, a zrealizowane w Polsce badania wykazały nawet, że uczestnicy zajęć sportowych, szczególnie chłopcy, mają większą skłonność do sięgania po substancje psychoaktywne i zachowań agresywnych wobec rówieśników, i że wraz ze wzrostem liczby godzin przeznaczonych na zajęcia sportowe wzrasta odsetek osób sięgających po substancje psychoaktywne3.
Blisko 80% badanych zgodziło się ze stwierdzeniem, że podstawowym kryterium wyboru programów profilaktycznych powinna być ich atrakcyjność dla młodzieży oraz realizatorów, choć do podstawowych kryteriów należą: założenia i podstawy teoretyczne programu, czas trwania, kwalifikacje realizatorów, ewaluacja itp.4.
Podobnie wiedza młodych ludzi o szkodliwości działania alkoholu czy innych substancji psychoaktywnych nie chroni przed sięganiem po nie – wie to prawie połowa respondentów, ale 38% uważa, że to jeden z głównych powodów picia alkoholu. Jeśli przyjąć, że przekonania wpływają na podejmowane decyzje, to nie dziwi tak duża popularność pogadanek „antyalkoholowych” finansowanych w ramach gminnych programów5. Ci, którzy je kupują (możliwe, że też ci, co je realizują) przekazanie młodym ludziom wiedzy uchroni ich przed piciem alkoholu. Dalsze analizy statystyczne nie ujawniły żadnych związków między oceną poziomu własnej wiedzy na temat profilaktyki i reprezentowanymi przekonaniami, co oznacza, że osoby, które wysoko oceniały swoje kompetencje w tym zakresie, miały tak samo niekorzystne przekonania (sport to skuteczna profilaktyka, atrakcyjność jako kryterium wyboru programu, brak wiedzy jako czynnik sięgania po alkohol przez młodzież) jak osoby, które swoją wiedzę oceniały niżej.
Moje osobiste kontakty z gminnymi komisjami od lat pokazują, że realizacja procedury zobowiązania do leczenia odwykowego budzi u członków komisji dużo frustracji i rozczarowania, co dało się też zauważyć w tych badaniach.
Blisko 70% respondentów chciałoby wprowadzić kary za niepodjęcie leczenia choć, po pierwsze, zobowiązanie do leczenia odwykowego nie jest postępowaniem karnym, a po drugie, i być może ważniejsze, nie da się zmusić kogoś do leczenia, tym bardziej że leczenie uzależnienia wymaga aktywnego uczestnictwa w psychoterapii i własnej pracy, a do tego konieczna jest motywacja wewnętrzna, a nie przymus i presja. Niestety, jest też pewna grupa członków komisji (16% – to wcale niemało jak na gremium ekspertów), która chciałaby osoby nierealizujące postanowienia sądu widzieć w więzieniu.
Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych od pierwszych wydanych Rekomendacji do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, opisując miejsce punktów konsultacyjnych w lokalnym systemie pomocy, zwraca uwagę, że nie można w nich prowadzić psychoterapii uzależnienia, ponieważ leczenie jest prawnie zastrzeżone tylko dla podmiotów prowadzących działalność leczniczą, a te z kolei podlegają przepisom prawnym, które pilnując standardów, chronią pacjenta i zapewniają mu dostęp do profesjonalnej psychoterapii. Tymczasem ponad 70% respondentów uważa, że punkty konsultacyjne mogą być jednym z miejsc prowadzenia psychoterapii uzależnienia.

Udział w szkoleniach oraz gotowość do podnoszenia swoich kwalifikacji
Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi wprawdzie nie precyzuje zakresu szkoleń, jakie powinni \ukończyć członkowie gminnej komisji, ale należy przyjąć, że kompetencje i umiejętności osób wchodzących w skład komisji powinny być ściśle powiązane z zadaniami, jakie ko misja realizuje, a więc muszą one być bardzo interdyscyplinarne i zdobywane zarówno w formie wykładowej, jak i warsztatowej. Rozkład odpowiedzi na pytanie, w jakich szkoleniach respondenci brali udział, pokazuje wykres 3.Spośród 900 osób tylko trzy nie uczestniczyły w żadnym szkoleniu, jedna czwarta respondentów uczestniczyła w kilku (od 1 do 5) szkoleniach, kolejne 26,7% w 6 do 9. Najbardziej popularnym tematem było uzależnienie od alkoholu, najmniej kwestie związane z wypaleniem zawodowym. Większość respondentów uczestniczyła w szkoleniu nie wcześniej niż 3 lata wstecz. Najwięcej osób wyraziło chęć uczestniczenia w szkoleniu z zakresu wypalenia zawodowego (41,7%), strategii pomocy dla dzieci z rodzin alkoholowych (37%) oraz z zakresu profilaktyki adresowanej do dzieci i młodzieży (36,7%). Co ciekawe, znacząca część respondentów, którzy nie brali udziału w szkoleniu z określonego obszaru tematycznego, dalej nie byłaby zainteresowana takim udziałem – zwykle między 25% a 40% nie zgłaszało takiej gotowości.
Wykres 3. Udział w szkoleniach związanych z pracą w komisji rozwiązywania problemów alkoholowych (możliwa więcej niż jedna odpowiedź).

Współpraca z władzą lokalną
Prawie 95% badanych oceniło dobrze lub bardzo dobrze współpracę gminnej komisji z wójtem/burmistrzem/prezydentem miasta, 4,6% uznało, że jest to współpraca przeciętna, a pozostały niespełna procent wskazał na brak współpracy lub ocenił ją negatywnie. Nieraz zdarzało mi się słyszeć, że to radni albo wójt wpisują do gminnych programów bez uzgodnienia z komisją zadania niezgodne z ustawą. Kiedy jednak w badaniach zapytaliśmy, czy lokalne władze (radni/burmistrz/prezydent w mieście/gminie) wprowadzają do miejskiego/gminnego programu poprawki bez konsultacji z komisją, to większość ankietowanych (85%) odpowiedziało, że władze miasta/gminy nie ingerują w treść gminnego programu.
Jedynie 0,6% wybrało odpowiedź bardzo często i 1,2% – raczej często. To oznacza, że za słabej jakości gminne programy, a jest takich sporo, odpowiadają gminne komisje i w wielu przypadkach odpowiedzialnością za błędne decyzje nie można obciążać lokalnych władz. Z drugiej strony aż 9 na 10 członków komisji uważa, że może liczyć na wsparcie ze strony władz lokalnych.

Postulaty dotyczące zmian w prawie
Ankietowanym zadano pytanie, jakie zmiany postulowaliby w przepisach związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych. Wyniki ilustruje wykres 4. Komentarza wymaga postulat dotyczący wprowadzenia możliwości finansowania z gminnych programów bezpośredniej pomocy materialnej, ponieważ jego realizacja byłaby naruszeniem pewnego porządku prawnego, zgodnie z którym pomocy materialnej udziela pomoc społeczna i to ona posiada instrumenty prawne do oceny potrzeb danej osoby czy rodziny w tym zakresie. Podobnie wprowadzenie możliwości budowy obiektów sportowych byłoby dużym zagrożeniem dla finansowania gminnych programów, ponieważ mogłoby spowodować przesunięcie wydatków z zadań o charakterze pomocowym na zadania inwestycyjne. Dodatkowo brak danych potwierdzających skuteczność zajęć sportowych w profilaktyce nie zachęca do rozwijania aktywności (i wydatków!) w tym kierunku.
Natomiast na pewno warto rozważyć wydłużenie okresu, na jaki przyjmowany jest gminny program oraz wprowadzenie obowiązku opiniowania uchwał w sprawie liczby punktów sprzedaży i zasad ich usytuowania.

Wykres 4. Postulaty dotyczące zmian w przepisach prawnych związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych (ankietowani mogli wybrać więcej niż jedną odpowiedź).

Podsumowanie
Sprawą niezwykle istotną jest poprawa jakości szkoleń; badania pokazały, że udział w nich nie przekłada się na odpowiedni poziom kompetencji mierzonych w tych badaniach przekonaniami. Najbardziej niepokoją mnie przekonania niesprzyjające realizowaniu dobrej profilaktyki, ponieważ jeśli mamy przekonanie, że teatry profilaktyczne, a więc jednorazowe akcje, są skuteczną strategią ograniczającą picie alkoholu przez młodzież, to w takie działania będziemy inwestować środki finansowe. Być może warto byłoby przeznaczyć część czasu na szkoleniach z tego zakresu na zbadanie własnych przekonań i chwile refleksji nad nimi, bo samo prawo i rekomendacje nie wystarczą do poprawy jakości w tym względzie. Jakość działań w dużej mierze opiera się właśnie na osobistych przekonaniach, a te, jak wiadomo z psychologii społecznej, nie jest łatwo zmienić.

1Postawy, opinie, kompetencje członków gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych i postrzeganie barier w lokalnym systemie rozwiązywania problemów alkoholowych, Warszawa 2015. Zespół badawczy stanowili: Sylwia Bedyńska, Agata Zabłocka-Bursa, Katarzyna Łukowska, Łukasz Gradowski, Aldona Zdrodowska. Ze względu na obszerny zakres badań w artykule przedstawiono najważniejsze wnioski. Raport z badań zawierający szczegółowe analizy jest dostępny na stronie internetowej www.parpa.pl.[^]
2B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006, s. 149. [^]
3Czas wolny a zachowania ryzykowne młodzieży, „Alkoholizm i Narkomania” 2007, tom 20, nr 3, 267-287.[^]
4Rekomendacje do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w 2016 roku.[^]
5Ponad 1400 gmin finansuje prelekcje, dla porównania programy rekomendowane w ramach Systemu Rekomendacji Programów Profilaktycznych i Promocji Zdrowia Psychicznego są realizowane w 630 gminach.[^]