Wsparcie ucznia z objawami depresyjnymi

Dorośli czasami odbierają dzieciom prawo do przeżywania smutku, załamań psychicznych, długotrwałych cierpień. Dziecięce problemy są nieraz bagatelizowane. A tymczasem dzieci mogą doświadczyć objawów depresji. Tyle tylko, że często nie będą potrafiły powiedzieć, co się z nimi dzieje.

Małgorzata Łuba

Depresja należy do zaburzeń, w których dominującymi objawami są obniżony nastrój (smutek, przygnębienie, rozpacz) i obniżony napęd (spowolnienie, apatia). Często może jej towarzyszyć także lęk i poczucie winy. U młodych osób może wystąpić nietypowy obraz tego zaburzenia, stąd duży problem postawienia właściwej diagnozy i określenia dokładnej skali tego zjawiska. Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że objawy depresji przejawia 0,3% dzieci w wieku przedszkolnym, 2% dzieci w szkole podstawowej i 4-8% nastolatków. Polskie badania epidemiologiczne, prowadzone przez J. Bombę i M. Orwid, wskazują, że symptomy zaburzeń nastroju (poniżej poziomu diagnostycznego) mogą dotyczyć aż 27–54% uczniów w okresie dojrzewania. To znacząco zwiększa rozpowszechnienie tego problemu. Wiąże się to z wieloma dynamicznie przebiegającymi zmianami w tym okresie, z podejmowaniem nowych ról, a także przejmowaniem większej odpowiedzialności za swoje działania. To z kolei może się przyczynić do typowej u wielu nastolatków labilności emocji. Zdaniem badaczy objawy depresyjne, które występują we wczesnej fazie dojrzewania (11– 15 lat), można uznać za zakłócenie funkcjonowania niewykraczające poza granice normy rozwojowej. Należy jednak uważnie obserwować, czy amplituda wahań nastroju nie staje się zbyt duża i czy nie pojawia się potrzeba wsparcia.

Smutek to za mało

Słowo „depresja” jest powszechnie używane w potocznym języku. Każdy, kto miał kiedykolwiek gorszy nastrój, twierdzi, że był w depresji. We wspieraniu jednak ważne jest, aby przejściowe przygnębienie umieć odróżnić od depresji. Depresja jest zaburzeniem funkcjonowania całego organizmu, wpływa zarówno na zdrowie fizyczne, jak i samopoczucie, myślenie i zachowanie człowieka. Jest to coś znacznie więcej niż tylko długotrwałe odczuwanie smutku. W wielu przypadkach prowadzi do zobojętnienia, uczucia pustki, poczucia braku własnej wartości i apatii, a także do utraty zdolności do czerpania przyjemności z codziennych zajęć oraz do niezwykle nasilonej drażliwości. Skrajną konsekwencją depresji mogą być zachowania samobójcze.

Po czym rozpoznać?

Depresja u dzieci i młodzieży może objawiać się w bardzo zróżnicowany sposób, często odległy od potocznego wyobrażenia tego problemu. Apatia, zmęczenie, zahamowanie czy próby samobójcze łatwo kojarzą się z przeżywaniem depresji. Brak motywacji, nieobecności w szkole, większa tendencja do wchodzenia w konflikty i pogorszenie wyników w nauce bardzo rzadko kojarzą się z depresją.

Tabela 1. Co odróżnia przygnębienie od depresji?

Tabela 2. Obraz depresji u młodszego i starszego dziecka.

Oto pytania, które można zadać dziecku lub nastolatkowi, chcąc stwierdzić obecność objawów depresyjnych.

Nastrój depresyjny

Czy czujesz się: smutny, przygnębiony, pusty? Kiedy czujesz smutek, przygnębienie, pustkę: rano po przebudzeniu, po południu czy wieczorem?

Czy jest taki czas w ciągu dnia, kiedy czujesz się lepiej?

Czy masz jakieś inne, przykre uczucia, których nie możesz się pozbyć?

Czy jesteś bardziej smutny, przygnębiony niż twoi koledzy/koleżanki?

Jak długo tak się czujesz? Jak długo trwa taki stan?

Czy czujesz się w taki sposób każdego dnia/przez cały dzień/przez większą część dnia?

Jak myślisz, co jest powodem, że tak się czujesz?

Czy chce ci się płakać bez wyraźnego powodu?

Czy jeśli ktoś próbował cię rozweselić, udawało mu się to?

Samoocena, poczucie winy, beznadziejności, pesymizm

Co potrafisz robić dobrze?

Co potrafisz robić lepiej niż inni?

W czym jesteś najlepszy?

Myślisz, że jesteś dobrą osobą?

Myślisz, że jesteś tak dobry jak inni?

Lubisz siebie?

Co w sobie lubisz najbardziej?

Co lubią w tobie twoi koledzy/koleżanki?

Za co cię podziwiają?

Co chcieliby potrafić robić tak jak ty?

Czy czujesz się winny z powodu rzeczy, których nie zrobiłeś albo takich, które naprawdę nie są twoją winą?

Czy myślisz, że z twojego powodu dzieją się złe rzeczy?

Jak myślisz, jak będzie wyglądało twoje życie w przyszłości?

Co chciałbyś, żeby pojawiło się, zmieniło w twoim życiu?

Czy możliwa jest taka zmiana?

Drażliwość i złość

Czy czujesz się ostatnio zmartwiony, zdenerwowany, rozdrażniony nawet z powodu drobnych rzeczy?

Czy zdarza się, że tracisz panowanie nad sobą i np. mówisz, robisz wtedy rzeczy, które sprawiają przykrość innym osobom? Opowiedz o takiej sytuacji. Czy zachowujesz się tak w domu, w szkole?

Jakie rzeczy sprawiają, że się denerwujesz, martwisz? Czy w ostatnim czasie częściej czujesz się zły, wściekły, nawet jeśli tego nie pokazujesz?

Czy czujesz, że się denerwujesz, wściekasz, złościsz, a nie wiesz dlaczego? Czy ostatnio ktoś zwrócił ci uwagę z tego powodu?

Kiedy czujesz zdenerwowanie, złość, wściekłość, o czym myślisz, co ci przychodzi do głowy? Czy myślisz o tym, żeby kogoś skrzywdzić, zranić, zemścić się na innej osobie?

Anhedonia, brak zainteresowań, brak motywacji, apatia, znudzenie

Co robisz dla zabawy, przyjemności? Co lubisz robić, gdy masz wolny czas? Co lubisz robić w samotności, a co z rówieśnikami?

Czy ostatnio przez większość czasu się nudzisz? Czy często się nudzisz?

Czy czujesz się znudzony nawet wtedy, kiedy robisz coś lub myślisz o czymś, co lubisz, co jest dla ciebie przyjemne? Czy musisz zmuszać się do robienia nawet takich rzeczy, które są twoimi ulubionymi zajęciami?

Czy często czujesz, że nic ci się nie chce? Czy czujesz, że nie dasz rady zrobić tego, co powinieneś lub chciałbyś?

Czy ostatnio czujesz się bardzo zmęczony, bardziej niż kiedyś? Czy rzeczy, które lubisz robić, sprawiają ci tyle przyjemności, frajdy, co kiedyś?

Czy cieszysz się, bawisz tak dobrze jak twoi koledzy i koleżanki?

Tabela 3. Kiedy rozmawiasz z dzieckiem z objawami depresji…

Funkcje poznawcze

Czy masz trudności w skoncentrowaniu się na czymś, np. na czytaniu, oglądaniu TV, pracy przy komputerze?

Czy wydaje ci się, że myślisz wolniej? Czy musisz bardzo się wysilać, żeby się skoncentrować?

Czy odrabiasz pracę domową dłużej niż kiedyś?

Kiedy próbujesz się na czymś skupić, czy twoje myśli uciekają gdzie indziej, czy zaczynasz myśleć o czymś zupełnie innym?

Czy możesz uważać w szkole na lekcjach?

Czy częściej zapominasz o różnych rzeczach?

Czy, kiedy czujesz się smutny, jest ci źle, trudno ci o czymś zdecydować, trudno ci podjąć decyzję, trudno ci coś wybrać?

Sen, apetyt, objawy psychosomatyczne

Jak ostatnio śpisz? Czy potrzebujesz mniej czy więcej snu niż wcześniej? Czy po przebudzeniu jesteś wypoczęty?

Czy przesypiasz całą noc? Czy budzisz się w nocy i później trudno ci zasnąć? Jak często budzisz się w ciągu nocy? O czym wtedy myślisz?

Czy budzisz się bardzo wcześnie rano (o godz. 3.00, 4.00, 5.00), wtedy, kiedy jeszcze inni śpią i nie możesz zasnąć? Kiedy położysz się do łóżka, szybko zasypiasz/zasypiasz bez problemu? Czy przewracasz się na boki, na brzuch, na plecy i długo nie możesz zasnąć? O czym wtedy myślisz?

Czy w ciągu dnia czujesz się zmęczony, chce ci się spać? W jakich najczęściej sytuacjach?

Gdy jesteś przygnębiony, czy śpisz o innych porach niż zwykle? Na przykład bardzo długo nie kładziesz się spać do późnych godzin w nocy lub nad ranem, a następnego dnia śpisz do południa?

Jak ostatnio jesz? Czy smakuje ci jedzenie, które lubisz?

Czy masz dobry apetyt? A może jesz, bo jeść trzeba, choć nie sprawia ci to przyjemności?

Czy jesz więcej niż kiedyś? Czy masz wrażenie, że jesteś cały czas głodny?

Czy odczuwasz nieodpartą chęć jedzenia słodyczy lub słonych rzeczy?

Czy przytyłeś, odkąd czujesz się smutny? Czy ostatnio, częściej niż wcześniej, boli cię głowa, brzuch itp., mimo że na nic nie chorujesz?

Psychomotoryka

Czy odkąd jesteś smutny, zdarza się, że nie możesz usiedzieć na miejscu, musisz się ruszać i nie możesz przestać?

Czy chodzisz nerwowo tam i z powrotem?

Czy zachowywałeś się tak, zanim poczułeś się smutny?

Czy ktoś zwrócił ci uwagę, że mówisz więcej niż wcześniej?

Czy odkąd jesteś smutny, zauważyłeś, że nie poruszasz się tak szybko jak kiedyś?

Czy zauważyłeś, że trudniej ci zacząć coś robić, mówić?

Akty samouszkodzenia

Czy próbowałeś specjalnie zadać sobie ból, skaleczyć się, zranić się?

Niektóre osoby robią tego typu rzeczy, bo chcą się zabić albo po czymś takim czują się lepiej. Dlaczego ty to robisz?

Czy sięgałeś po alkohol, dopalacze, inne substancje, aby poprawić swój nastrój? 1.

Nawiązanie kontaktu i psychoedukacja

Kiedy zauważymy niepokojące zachowania u ucznia, które skojarzą się nam z depresją, należy zaprosić go na spotkanie i rozpocząć je od przedstawienia bezpośredniej przyczyny, dla której podejmujemy rozmowę.

Ostatnio zauważyłam/em, że rzadko rozmawiasz z innymi dziećmi. Zauważyłem też, że jesteś bardziej smutny. Zaniepokoiło mnie to i chcę o tym z tobą porozmawiać. Myślę, że możesz przeżywać trudne chwile lub mieć jakieś kłopoty. Porozmawiaj ze mną, proszę, jak się czujesz, co się u ciebie dzieje. Jestem tu po to, aby ci pomóc. Naprawdę bardzo mi na tym zależy.

W tej pierwszej interwencji należy zapytać o aktualne problemy, sytuację życiową, aby dowiedzieć się, jakich emocji doświadcza uczeń i zachęcić go do mówienia o nich. Szczególną uwagę trzeba zwrócić na niepokój, napięcie, lęk, agresję, rozpacz. Trzeba słuchać, okazywać zrozumienie, zainteresowanie i intencję pomocy.

To, co możemy jeszcze zrobić, to pozwolić dziecku opowiedzieć o trudnościach, których doświadcza i pomóc mu zobaczyć mechanizmy jego problemów i obszar wpływu na nie.

Potrzebny lekarz

W przypadku podejrzenia depresji konieczne jest pokierowanie dziecka na konsultację psychiatryczną i pomoc w znalezieniu wsparcia psychoterapeutycznego dla niego i jego rodziny. Lekarz będzie decydował o tym, czy potrzebna jest hospitalizacja oraz zastosowanie leków. Warto pamiętać, że środki antydepresyjne mają za zadanie zmniejszyć lub wyeliminować takie objawy, jak: problemy ze snem i apetytem, rozdrażnienie, przygnębienie, niepokój i lęki. Mówiąc w uproszczeniu, leki mogą przede wszystkim „wyzerować” fizjologiczne objawy depresji. Są zdecydowanie mniej skuteczne u osób, które mają konkretny nierozwiązany problem życiowy, pesymistyczne myślenie, zbyt wysokie wymagania wobec siebie, niską samoocenę, nie potrafią radzić sobie z trudnymi emocjami, sytuacjami, stresem, złością lub ich sposób „radzenia sobie” jest nie do zaakceptowania. Takich umiejętności można nauczyć się w pracy psychoterapeutycznej. Innymi słowy, wsparcie psychoterapeutyczne ma za zadanie wzmocnić dziecko, a umiejętności zdobyte w takiej pracy mogą zmniejszać ryzyko pojawienia się objawów depresyjnych w przyszłości. Często przyjmowanie leków i praca psychologiczna uzupełniają się.

Tabela 4. Podstawowe etapy farmakoterapii depresji.

Wiele osób nie zdaje sobie sprawy (a nie każdy lekarz pamięta, żeby przekazać taką informację), że leki przeciwdepresyjne na ogół zaczynają działać po upływie ok. 2–4 tygodni od rozpoczęcia ich regularnego przyjmowania. Ważne, aby przyjmować je systematycznie i zgodnie ze wskazówkami lekarza. Samodzielne odstawianie leków zwiększa ryzyko nawrotu problemów ze zdwojoną siłą. Kiedy takiej informacji zabraknie, młodzi ludzie i ich rodzice są skłonni już po kilku tygodniach odstawić leki. Najczęstszym powodem jest poprawa samopoczucia lub brak oczekiwanych efektów leczenia. Warto, abyśmy my – psycholodzy, pedagodzy i terapeuci – wyposażyli ucznia i jego rodzinę w takie informacje o leczeniu, które mogą zmotywować ich do wytrwania w przyjmowaniu leków przez dwa lub trzy podstawowe etapy farmakoterapii.

Depresji u dzieci i nastolatków nie można lekceważyć, ponieważ objawia się często działaniami autodestruktywnymi. Warto na nią reagować tak szybko, jak tylko zostanie zauważona, ponieważ „niezaopiekowana” ma tendencję do przechodzenia w stan przewlekły, może się nasilać i stanowić grunt dla rozwoju innych problemów emocjonalno-psychicznych.

1Na podstawie: Kiddie-Sads-Present and Lifetime Version (K-SADS-PL).

Bibliografia

Carr A., Depresja i próby samobójcze młodzieży. Sposoby przeciwdziałania i reagowania, GWP, Gdańsk 2004. Gromnicka D., Depresja. Jak pomóc sobie i bliskim. Zacznij nowe życie bez depresji!, Wydawnictwo Samo Sedno, Warszawa 2012.