Gmina w obliczu nowych zadań z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej

Sylwester Lewandowski

Jak należy traktować fakt nowelizacji ustawy (Dz.U. 2005 Nr 180 poz. 1493 ze zm.), do której już dawno przylgnęła nazwa „antyprzemocowa”? Czy stanęliśmy u progu rewolucji w przeciwdziałaniu przemocy domowej? Sądzę, że raczej mamy do czynienia z ewolucją, czyli wolno postępującą zmianą na lepsze – pisze Sylwester Lewandowski.

Zapewne wielu Czytelników „Świata Problemów” pamięta początek prób skutecznego, systemowego przeciwdziałania przemocy domowej – rok 2005 i pierwszą wersję ustawy „antyprzemocowej” i pewien niedosyt, który został w dużej mierze zaspokojony nowelizacją z 2010 roku. Pojawienie się zespołów interdyscyplinarnych, grup roboczych oraz wielu korzystnych rozwiązań prawnych pozwoliło na skuteczniejsze niesienie pomocy osobom doznającym przemocy w miejscu, które powinno stanowić bezpieczną przystań.

Z biegiem lat rzeczywistość pokazała, że nasz system przeciwdziałania przemocy posiada słabości, luki, które należy wypełnić dla dobra, a przede wszystkim dla bezpieczeństwa osób doświadczających przemocy. Jako członek zespołu interdyscyplinarnego, biorący na co dzień udział w pracach grup roboczych, stwierdzam, że nowelizacja była od dawna wyczekiwana. Wyczekiwana na poziomie gminy, na którym mamy do czynienia nie z liczbami, ze statystykami, ale z osobami – które doświadczają przemocy i potrzebują pomocy oraz wsparcia, jak również z osobami stosującymi przemoc, które wymagają interwencji, a często także potrzebują pomocy i wsparcia.
Na co dzień jestem przewodniczącym Miejskiej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Grudziądzu z piętnastoletnim doświadczeniem koordynatora procedury NK w Komendzie Miejskiej Policji w Grudziądzu. Dlatego pozwolę sobie na pewne konstatacje dotyczące przedmiotowej nowelizacji z punktu widzenia gminy. Nie mam zamiaru wyczerpać tematu, lecz raczej zainspirować innych do podobnych refleksji.

Ustawa stawia gminie konkretne zadania, ale nie jest to katalog zamknięty, gdyż znajdujemy tam formułę „w szczególności” oraz „w tym”. Do tych wymienionych enumeratywnie należą m.in. tworzenie gminnego systemu przeciwdziałania przemocy domowej i dalej „w tym”: opracowanie i realizacja gminnego programu przeciwdziałania przemocy domowej i ochrony osób doznających przemocy domowej, prowadzenie poradnictwa i interwencji w zakresie przeciwdziałania  rzemocy domowej w szczególności: poprzez działania edukacyjne służące wzmocnieniu opiekuńczych i wychowawczych kompetencji rodziców w rodzinach zagrożonych przemocą w rodzinie, zapewnienie osobom doznającym przemocy domowej miejsc w ośrodkach wsparcia, tworzenie zespołów interdyscyplinarnych.

Obecnie gminy przygotowują uchwały w sprawie trybu powoływania i odwoływania członków zespołu interdyscyplinarnego. Następnie wójtowie, burmistrzowie, prezydenci przystąpią do zawierania porozumień z osobami zarządzającymi na poziomie lokalnym podmiotami wymienionymi w ustawie (art. 9a ust 3-5). Można sądzić, że w nielicznych gminach ten etap już się rozpoczął. Osoby zarządzające, o których mowa powyżej, wyznaczą swoich przedstawicieli do składu ZI. Wówczas wójt, burmistrz, prezydent powoła lokalny zespół interdyscyplinarny i zwoła pierwsze jego posiedzenie. Podczas pierwszego posiedzenia zespół wybierze ze swojego składu przewodniczącego i zapewne również zastępcę przewodniczącego, chociaż wobec zastępcy nie ma wymogu, aby stało się to podczas pierwszego posiedzenia. Co ważne, zastępca wykonuje obowiązki powierzone mu przez przewodniczącego zespołu i zastępuje go w czasie jego nieobecności. Zatem, zastępca nie będzie już podpisywał pism, stosując formułę „z up.”, gdyż z mocy ustawy do zastępcy przewodniczącego ZI stosuje się przepisy o przewodniczącym.

To nowo powołany ZI będzie odpowiedzialny za opracowanie i przyjęcie regulaminu określającego szczegółowe warunki funkcjonowania zespołu interdyscyplinarnego oraz tryb i sposób powoływania grup diagnostyczno-pomocowych. Opracowując regulamin, warto dołożyć staranności w opisaniu form i metod realizacji zadań. Na przykład, na czym będzie polegało diagnozowanie problemu przemocy domowej na poziomie lokalnym? Jak ma wyglądać monitorowanie procedury NK, czyli jej funkcjonowania w gminie? Jaką formę ma przyjąć zadanie opisane jako bieżące monitorowanie zadań realizowanych przez grupy diagnostyczno-pomocowe? I analogicznie, informowanie przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego przez grupą diagnostyczno-pomocową o efektach podjętych działań w ramach indywidualnej procedury NK. Niby proste zadanie, ale pod warunkiem, że na terenie gminy prowadzonych jest kilkadziesiąt procedur NK. Ale jak fizycznie ma być realizowane to zadanie w miejscowościach, gdzie w toku jest kilkaset procedur? Jednym z istotnych wyzwań do ujęcia w przedmiotowych regulaminach będzie wskazanie, jak grupa diagnostyczno-pomocowa ma realizować monitoring po zakończeniu procedury NK. Jak będzie on przebiegał i na czym będzie polegał? Nowe, procedowane jeszcze, rozporządzenie Rady Ministrów raczej nie wyręczy nas w tym względzie.

Pragnę zwrócić uwagę na pewne fakty. Otóż, załóżmy, że w wyniku wzorowo przeprowadzonych działań grupa diagnostyczno-pomocowa uznała, że przemoc w objętym procedurą NK środowisku już nie występuje. Rozpoczyna się monitorowanie sytuacji. Osoba stosująca przemoc domową oraz osoba doświadczająca tej przemocy zostały o tym poinformowane. Jednak nadal „wchodzimy w ich życie”, gdyż, zgodnie z literą prawa, grupa ma obowiązek monitorowania sytuacji osób doznających przemocy domowej, a także zagrożonych jej wystąpieniem, w tym również po zakończeniu procedury NK.

Rosnąca w społeczeństwie świadomość prawna może skutkować tym, że jeśli ten dziewięciomiesięczny monitoring nie będzie odpowiednio dyskretny, to należy spodziewać się nie tyko skarg na grupę diagnostyczno-pomocową, ale nawet roszczeń cywilnych o naruszenie dóbr osobistych, a może nawet oskarżeń o nękanie.

Przed ZI nowelizacja ustawy postawiła jeszcze inne ważne zadania, w tym o charakterze wręcz strategicznym z punktu widzenia gminy – opracowanie projektu
gminnego programu przeciwdziałania przemocy domowej oraz ochrony osób doznających przemocy domowej. Przygotowanie projektu uchwały, lokalnego aktu prawnego, jest zadaniem ważnym i odpowiedzialnym. Warto się do tego należycie przygotować i mieć na względzie, że to ZI realizuje działania określone w gminnym programie przeciwdziałania przemocy domowej oraz ochrony osób doznających przemocy domowej.

Kolejne zadania o gminnym zasięgu to: inicjowanie działań profilaktycznych, edukacyjnych i informacyjnych mających na celu przeciwdziałanie przemocy domowej oraz inicjowanie działań w stosunku do osób doznających przemocy domowej, oraz osób stosujących przemoc domową. Ważne, aby powołany na nowych zasadach ZI odszedł od modelu, który dotychczas często występował w gminach, czyli od prowadzenia indywidualnych przypadków przemocy domowej. Obecny kształt ustawy wskazuje na strategiczny jego charakter.
Do jego zadań należy tworzenie warunków umożliwiających realizację zadań z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej oraz integrowanie i koordynowanie działań lokalnych podmiotów w tym zakresie. Na szczęście nie jest w tych zadaniach osamotniony. Zwracam uwagę na treść art. 6 ust. 2 ustawy. Mowa w nim o tworzeniu przez gminę systemu przeciwdziałania przemocy domowej.

Moim zdaniem ZI jest ważnym, ale nie jedynym trybikiem tej machiny działającej pod nazwą – gminny systemem przeciwdziałania przemocy. Przytoczony przeze mnie art. 6 w treści ust. 1 odsyła nas m.in. do ustawy o wychowaniu w trzeźwości. I tutaj mamy ważną wskazówkę – system przeciwdziałania przemocy domowej oraz system rozwiązywania problemów alkoholowych mają częściowo wspólny obszar oddziaływań. Jest nim właśnie przeciwdziałanie przemocy domowej. Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w katalogu zadań gminy wskazuje m.in. udzielanie rodzinom, w których występują problemy alkoholowe, pomocy psychospołecznej i prawnej, a w szczególności ochrony przed przemocą domową. Ponadto, nakazuje ona gminie prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej oraz szkoleniowej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych, a w ramach rozwiązywania problemów alkoholowych znajduje się też obszar przeciwdziałania przemocy domowej. Dla praktyków nie ma w tym nic dziwnego.

Od dawna wszelkie badania i statystyki pokazują silną korelację uzależnienia od alkoholu i przemocy domowej. Wiele gmin od lat w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii realizuje i finansuje działania z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej. Kontrole organów nadzorczych nie podważają tego typu wydatków. Zatem zachęcam do skorzystania z przetartej już ścieżki i wspierania działań postawionych przed gminą oraz zespołem interdyscyplinarnym, który na wzór gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, działającej w obszarze przeciwdziałania uzależnieniom,
ma być podmiotem wiodącym w gminie, ale w obszarze przeciwdziałania przemocy domowej. To wsparcie gminnej komisji może być niesione właśnie poprzez lokalny system. Czyli np. przez realizację i finansowanie działań z zakresu przeciwdziałania przemocy, ale z poziomu zadań wpisanych do gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii. Jakich działań? Obecnie najbardziej palących, czyli szkoleniowych. Z całym szacunkiem dla samorządów województw, które zobowiązano do organizacji obowiązkowych szkoleń. Szkolenia te na pewno się odbędą, ale czas biegnie i jest to czas profesjonalistów. Skąd ich wziąć w gminie? Przeszkolić. Kiedy? Jak najszybciej.

Przypominam, w gminie pracujemy z osobami, a nie z liczbami. To tutaj, w gminie, mamy zadanie i obowiązek, aby powstrzymać przemoc. To tutaj, w gminie, mamy szansę tak pracować, aby dom był bezpieczną przystanią.

Artykuł pochodzi z nr 7-8/363/2023 „Świat Problemów”.