Logoterapia wobec ryzykownych zachowań młodzieży

dr Piotr Szczukiewicz, Anna Szczukiewicz, dr Roman Solecki

Zarówno badacze, jak i praktycy próbują od lat szukać przesłanek podejmowania różnych zachowań ryzykownych przez młodzież. Wiedza na ten temat jest już dość bogata, a raporty i doniesienia z badań oraz dane płynące od praktyków dają złożony obraz czynników ryzyka i czynników chroniących. Niniejszy artykuł koncentruje się na źródłach zachowań ryzykownych zidentyfikowanych w oparciu o koncepcję logoterapii Viktora E. Frankla.

Zachowania ryzykowne
Termin „zachowania ryzykowne” odnosi się zazwyczaj do różnych niepożądanych zachowań, które prowadzą do szkód zdrowotnych i rozwojowych. W wypadku młodzieży chodzi o zachowania, które naruszają normy i zakazy społeczne, ale które ponadto przynoszą bardzo duże ryzyko negatywnych konsekwencji dla zdrowia, osiągnięć szkolnych lub zawodowych, a w konsekwencji mogą wyraźnie naruszyć jakość dalszego życia (Ostaszewski, 2014). Typowymi przykładami zachowań problemowych młodych ludzi jest sięganie po alkohol i inne środki psychoaktywne, ale także wandalizm, kradzieże, bójki, przedwczesne stosunki seksualne, ucieczki z domu, wagary itp. W niniejszym artykule „zachowania ryzykowne” i „zachowania problemowe” traktujemy jako określenia bliskoznaczne, gdyż odnoszą się do podobnych skutków rozwojowych i psychospołecznych.

Warto zauważyć, że zachowania ryzykowne w okresie dojrzewania towarzyszą procesowi osiągania tożsamości osobistej i wyboru własnej drogi życiowej, a więc stawania się autonomiczną osobą, która chce sama podejmować decyzje. Dość często zależność nastolatka od rodziców, w połączeniu z coraz silniejszą potrzebą autonomii, nasila w młodym człowieku różnego rodzaju napięcie emocjonalne. Chłopak czy dziewczyna może próbować radzić sobie z tym napięciem, na przykład poprzez wyrażanie swojej indywidualności w sferach, w których dorośli mają ograniczone możliwości wpływania na jego wybory. Dotyczy to m.in. słuchanej muzyki, ubioru, ale także świata idei i hierarchii wartości. Im bardziej dysfunkcjonalne jest środowisko oraz im mniej dojrzały nastolatek, tym bardziej wyrazistych (i ryzykownych) sposobów zaznaczania swojej niezależności będzie używał.

Zatem, zachowania ryzykowne mogą być przejawem naturalnych procesów rozwojowych w wieku dorastania, ale ze względu na swoje skutki będą wywoływały negatywną reakcję rodziców, nauczycieli lub opiekunów, począwszy od wyrażenia dezaprobaty, poprzez stosowanie kar, po sięganie po pomoc profesjonalną oraz poszukiwaniu rozwiązań instytucjonalnych. Trzeba dużej mądrości
osób odpowiedzialnych za wychowanie i rozwój młodzieży, aby umieć rozpoznać te rozwojowe dążenia młodych ludzi – ukryte za fasadą stwarzanych problemów. Oddziaływania wychowawcze i profilaktyczne można wtedy ukierunkować na wspieranie autonomii i niezależności młodzieży w taki sposób, aby zmniejszyć ryzyko pogłębiania się dysfunkcjonalnych i problemowych zachowań.

Logoterapia Viktora Frankla
Koncepcja Viktora Frankla (1905-1997) może być użyteczna do zrozumienia zachowań problemowych typowych dla kryzysu wieku dorastania ze względu na szerokie spojrzenie, jakie jej autor przyjmuje wobec problemów, z jakimi borykają się ludzie. Ten wiedeński neurolog i psychiatra oraz psychoterapeuta w młodości inspirował się poglądami psychoanalityków i psychoterapią egzystencjalną, lecz w krótkim czasie stworzył własną spójną teorię funkcjonowania człowieka i psychoterapii określaną mianem analizy egzystencjalnej i logoterapii. Założenia teoretyczne miał okazję sprawdzać w swojej bogatej praktyce klinicznej, ale także w oparciu o doświadczenie życiowe (w tym traumę związaną z kilkuletnim pobytem w niemieckich obozach koncentracyjnych). Frankl rozróżniał „analizę egzystencjalną” jako podstawę teoretyczną, fundament antropologiczny dla swojego myślenia, i „logoterapię” jako podejście psychoterapeutyczne, które wyprowadza z analizy egzystencjalnej (Szykuła, 2022). Jako skrót myślowy sam Frankl i jego uczniowie stosują często określenie „logoterapia” łącznie, zarówno do antropologii filozoficznej, jak i samej szkoły psychoterapii. Nazwa „logoterapia” stanowi połączenie greckich słów logos (słowo, sens, wyjaśnienie) i therapeo (troszczę się, leczę, dbam) i ma wyrażać istotę tej szkoły psychoterapii jako: dbanie o sens i wyjaśnianie życia oraz leczenie poprzez pomoc w odnalezieniu sensu (Szczukiewicz P., Szczukiewicz A., 2018).

V.E. Frankl (2010, 2017) odwoływał się w swojej koncepcji do specyficznie ludzkich właściwości istnienia i akcentował wielowymiarowość ludzkiej egzystencji. Dlatego tak wiele uwagi poświęcił sferze duchowej, przeżywaniu wartości i odkrywaniu sensu życia. Ten obszar nazywał wymiarem noetycznym (od gr. „nous” – duch, umysł). Przeciwstawiał się redukcjonizmowi w naukach o człowieku i uważał, że perspektywa fizjologiczna, psychologiczna czy socjologiczna nie wystarczają do zbudowania pełnego obrazu ludzkiego istnienia, gdyż patrzą na człowieka w sposób deterministyczny.

Frankl podkreślał, że determinizm istnieje w wymiarze somatycznym i psychicznym, ale wymiar duchowy (noetyczny) charakteryzuje się wolnością. Ta wolność decyduje o zdolności człowieka do przezwyciężania własnych ograniczeń – określanej przez Frankla zdolnością o autotranscendencji. Logoterapia dostarcza podstaw teoretycznych i pojęć pozwalających lepiej zrozumieć część przyczyn stojących za zachowaniami ryzykownymi młodzieży. Do najbardziej charakterystycznych dla logoterapii należą takie terminy, jak: „sens życia”, „frustracja egzystencjalna” czy „pustka egzystencjalna”. Pomagają one wyjaśnić funkcjonowanie nastolatków, bowiem okres młodości jest silnie związany z poszukiwaniem rozstrzygnięć światopoglądowych i określaniem osobistych wartości.

Zdaniem Frankla (2010), do frustracji egzystencjalnej dochodzi w sytuacjach przesytu, braku wymagań i zobowiązań oraz silnego stresu. Pojawiają się wówczas objawy nudy, pustki i niezadowolenia oraz poczucia bezsensu. W konsekwencji człowiek może sięgać po rozrywkę (czasem coraz bardziej intensywną) czy też pogrążać się w wirze obowiązków lub w zachowaniach, które prowadzą do nałogów. Im silniejsza frustracja egzystencjalna tym bardziej szukanie ulgi i przyjemności stają się celem samym w sobie. I to staje się problemem, bowiem stany te powinny być raczej skutkiem ubocznym nadanego życiu sensu, a nie sensem samym w sobie (Frankl, 2010, 2017).

Logoprofilaktyka
Działania profilaktyczne odwołujące się do koncepcji V. E. Frankla i ukierunkowane na problemy, których etiologię wyjaśniają pojęcia logoterapii, zostały określone mianem logoprofilaktyki (Solecki, 2022). Koncepcja logoprofilaktyki zrodziła się w środowisku osób zajmujących się logoterapią i popularyzujących myśl prof. Frankla, skupionych wokół Krakowskiego Instytutu Logoterapii. Autorami koncepcji logoprofilaktyki są Tomasz Gubała i Roman Solecki, a pierwszym w Polsce programem logoprofilaktycznym jest program „Żyj z sensem” Fundacji Archezja. Twórcy koncepcji logoprofilaktyki starają się, aby działania logoprofilaktyczne należały do nurtu opartego na wiedzy naukowej. Dlatego ważnym źródłem logoprofilaktyki są analizy oparte o badania empiryczne i działania profilaktyczne prowadzone przez osoby związane z Krakowskim Instytutem Logoterapii, a które dotyczyły zjawisk i problemów występujących wśród młodzieży. Wyniki przebadanej grupy ponad 3,5 tys. uczniów z Małopolski (ze 140 szkół) pokazały dużą skalą problemów związanych z frustracją egzystencjalną, w tym objawy depresji, uzależnienia od internetu, zachowań autodestrukcyjnych (por. Krakowski Instytut Logoterapii, 2022). W świetle analizy badań, poczucie sensu życia staje się jednym z silniejszych czynników chroniących w profilaktyce zachowań ryzykownych.

W logoprofilaktyce najważniejszym czynnikiem chroniącym
jest poczucie sensu życia, które w dużym stopniu zabezpiecza przed takimi zjawiskami, jak: zachowania autodestrukcyjne, depresja czy myśli samobójcze. Trzeba przy tym zaznaczyć, że pierwsze potwierdzone działania profilaktyczne o charakterze logoprofilaktyki rozpoczął sam Viktor Frankl, który będąc młodym lekarzem, obserwował wzrost prób samobójczych wśród wiedeńskiej młodzieży. Dlatego na przełomie lat 20. i 30. XX wieku organizował punkty poradnictwa młodzieżowego i akcje edukacyjne przy rozdawaniu świadectw szkolnych, które doprowadziły do spadku liczby samobójstw.
W ramach logoprofilaktyki stosuje się podejście salutogenetyczne, czyli wzmacnianie potencjału dziecka i rodziców, pracę z celami i  wartościami (przejście od deklarowanych do realizowanych), wzmacnianie zdolności rodziców i nauczycieli do właściwego rozpoznawania problemów oraz wzmacnianie zdolności do autorefleksji i ekspresji u dzieci i młodzieży, zwłaszcza pragnień, potrzeb i przekonań w wymiarze egzystencjalnym (Solecki, 2022).

Program „Na serio”
Jednym z przykładów logoprofilaktyki jest program „Na serio”, opracowany przez autorów niniejszego artykułu. Program opiera się na założeniach analizy egzystencjalnej i logoterapii Frankla, ale sięga też po metody, które nazywane są „krótką interwencją profilaktyczną w grupie”, a tworzone i popularyzowane są m.in. przez prof. Krzysztofa Wojcieszka (2014). Autor opisuje je jako sposoby działania, które odznaczają się specyficznym cechami: są intensywne, krótkie, atrakcyjne dla uczestników, a jednocześnie oparte na wiedzy. Podaje przykłady takich programów, które sprawdziły się w praktyce i miały pozytywne wyniki ewaluacji (np. programy „Debata”, „Szlaban” czy „Korekta”).

W zamierzeniach autorów – program „Na serio”¹ ma pomóc nauczycielom podejmować w klasie szkolnej rozmów o ważnych problemach młodzieży w taki sposób, aby umożliwić szczerą rozmowę o tym, jak można jej pomagać w rozwiązywaniu tych problemów oraz jak nastolatki sami mogą sobie pomóc. Główną składową programu są dwa spotkania, każde trwające godzinę lekcyjną. Na pierwszym spotkaniu prowadzący wprowadza w tematykę problemów młodzieży, a następnie prosi uczniów o wysłuchanie krótkiej historii nastolatka/nastolatki, w której sama młoda osoba opowiada o tym, z czym sobie nie radzi. Scenariusze zajęć obejmują obecnie trzy historie: dziewczyny, która ma problem z zachowaniami autodestrukcyjnymi („tnie się”), chłopaka, który jest szykanowany i odrzucany przez rówieśników oraz dziewczyny, która ma stany depresyjne i myśli samobójcze. Trwają prace, aby poszerzyć program o opisy innych problemów (np. nałogowych). Osoba prowadząca wybiera jedną z historii, opierając się na uprzedniej diagnozie potrzeb grupy klasowej. Istotą programu jest moderowana dyskusja o tym, na czym polega problem opisany w danej historii i jak można byłoby pomóc takiej osobie. Pytania mają również charakter sondujący opinię, np. Kto uważa, że powinna powiedzieć o tym rodzicom? Dlaczego/dlaczego nie?

Debata ma pomóc osiągnąć trzy główne cele. Pierwszy to stworzenie w klasie atmosfery do szczerości i ekspresji, jeśli chodzi o różne zachowania ryzykowne, aby ułatwić zwracanie się po pomoc. Chodzi o przełamanie oporów lub społecznej niechęci przed poruszaniem trudnych tematów tak, aby młodzież wiedziała, że da się o nich szczerze i bez oceniania porozmawiać z osobami odpowiedzialnymi za ich rozwój i wychowanie. Dlatego scenariusze opisują sposoby postępowania i zadawania pytań tak, aby uczniowie nie czuli się strofowani i pouczani, lecz traktowani poważnie. Drugim celem jest uruchomienie refleksji aksjologicznej i potencjału kompetencji osobistych, które aktywizują się, gdy ktoś angażuje się w pomaganie. Ktoś, kto myśli nad tym, co będzie dobre dla osoby przeżywającej trudności, „przy okazji” sam uświadamia sobie i nazywa to dobro na własny użytek. Trzecim celem jest bezpośrednie wprowadzenie perspektywy noetycznej (duchowej), w której nie działają determinizmy sfery psychicznej i społecznej. Prowadzący wykorzystuje metodę „dialogu sokratejskiego” stosowaną przez Frankla w logoterapii, aby podjąć temat przekraczania osobistych ograniczeń i dostrzegania swojej  wolności wobec objawów psychicznych – nawet jeśli nie mogę od razu usunąć mojego cierpienia, ale mogę wobec niego zająć jakąś postawę godną człowieka. Stąd pytania – odnoszące się do pomagania osobie z opowiedzianej historii – typu: jakie decyzje/wybory pozwolą tej dziewczynie/chłopakowi zachować szacunek do siebie?

Na drugim spotkaniu z klasą prowadzący opowiada dalszą część historii z poprzednich zajęć. Tym razem jest to opowieść o tym, jak potoczyły się losy osoby, o której problemach dyskutowano wcześniej (zalecany odstęp od pierwszych zajęć to tydzień). Prowadzący/prowadząca opisują jak udało się tej osobie pomóc, co było skuteczne, a co utrudniało pomaganie, co ta nastolatka/nastolatek obecnie robi, jak daje sobie radę w życiu. Także tutaj klasa jest zaproszona do dyskusji moderowanej przez prowadzącego.
Debata również ma realizować wspomniane powyżej trzy cele. Opowieść o tym, jak opisana osoba zaczęła sobie radzić, wprowadza do ponownej dyskusji kwestię wartości, które udało się jej zacząć realizować. Uczniowie mogą to porównać z własnymi opiniami i pomysłami, które formułowali wcześniej na bazie swoich przekonań. Na koniec prowadzący znów próbuje otworzyć młodzież na sferę noetyczną, w oparciu o przedstawione losy nastolatka czy nastolatki, zadaje pytania o „bycie na serio” w życiu, o sprawy, których nie da się zlekceważyć, które są „na poważnie”, a które pomagają przetrwać różne problemy. Podsumowując powyższe uwagi o możliwości wykorzystania logoterapii w profilaktyce zachowań ryzykownych młodzieży, warto podkreślić znaczenie działań logoprofilaktycznych dla przezwyciężania zjawiska frustracji egzystencjalnej wśród nastolatków. Profilaktyka oparta o logoterapię akcentuje bowiem chroniącą rolę poczucia sensu życia, a jednocześnie stosuje metody, które pozwalają uruchamiać refleksję na ważne życiowe tematy i dostarczać młodzieży doświadczeń egzystencjalnie znaczących. Ten kierunek działań profilaktycznych wydaje się szczególnie ważny wobec obserwowanego osłabienia regulacyjnych funkcji norm społecznych oraz potrzeby powiązania profilaktyki i wychowania.

¹ Program jest obecnie na etapie pilotażu, ale osoby zainteresowane realizacją programu „Na serio” mogą nieodpłatnie otrzymać materiały informacyjne i scenariusze zajęć (w wersji elektronicznej), o ile zgodzą się na ewaluację przeprowadzonych zajęć. Dotyczy to prowadzących, którzy mają doświadczenie w pracy profilaktyczno-wychowawczej z klasą (grupą). Pozostałe osoby powinny przejść odpowiednie szkolenie. Zamówienia na scenariusze zajęć można zgłaszać: leocordis@wp.pl

Bibliografia:

Frankl, V.E. (2010). Wola sensu. Założenia i zastosowanie logoterapii. Warszawa: Czarna Owca.

Frankl, V.E. (2017). Lekarz i dusza. Wprowadzenie do logoterapii i analizy egzystencjalnej. Warszawa: Czarna Owca.

Krakowski Instytut Logoterapii (2022). Logoprofilaktyka i pedagogika sensu. https://www.logoterapia-krakow.pl/dzia%C5%82alno%C5%9B%C4%87

Ostaszewski, K. (2014). Zachowania ryzykowne młodzieży w perspektywie mechanizmów resilience, Wyd. IPiN, Warszawa.

Solecki, R. (2022). Logoprofilaktyka. Wychowawca, 7-8 (349), 11-13.

Szczukiewicz P., Szczukiewicz A., (2018). Logoterapia V.E. Frankla w psychoterapii i poradnictwie psychologicznym. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio J – Paedagogia-Psychologia, Vol.31, No. 2, s. 195-205.. 

Szykuła, R. (2022). Logoterapia i analiza egzystencjalna. Teoria i praktyka. Warszawa: Eneteia.

Wojcieszek, K. (2014). Niedoceniane możliwości profilaktyki - krótkie interwencje profilaktyczne. "Resocjalizacja Polska" 6, 175-181.

Artykuł pochodzi z nr 12/367/2023 „Świat Problemów”.