Nałogowe zakupy nastolatków – profilaktyka rodzinna

Agata Sierota

Coraz młodsze dzieci mają dostęp do internetu i możliwość kupowania za pomocą karty kredytowej bez nadzoru rodziców. A to jest jeden z czynników ryzyka rozwoju kompulsywnego kupowania. Działania profilaktyczne dotyczące przymusu kupowania powinny być w równym stopniu kierowane do młodych ludzi, jak i do rodziców.

Kompulsywne kupowanie
Kompulsywne kupowanie to przymus dokonywania zakupów, działanie mające na celu w większym stopniu zlikwidowanie złego samopoczucia niż osiągnięcie przyjemności (Cierpiałkowska, Grzegorzewska, 2018). Niestety, wskutek zakupów, samopoczucie poprawia
się na chwilę, a szybko pojawia się – poczucie winy, rozdrażnienie, smutek. Szkodliwe kupowanie najczęściej bywa uznawane za przejaw innego zaburzenia: uzależnienia od czynności (behawioralnego), zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych, zaburzeń kontroli impulsów oraz zaburzeń nastroju (Cierpiałkowska, Grzegorzewska, tamże). W przypadku kupowania kompulsywnego zakupione przedmioty szybko przestają interesować nabywcę po ich zakupie. Przy zakupach kompulsywnych ważny jest fakt zakupu, rozładowanie napięcia, chwilowe dowartościowanie, a nie sam przedmiot. Z uzależnieniem od zakupów powiązane jest „windows shopping” – oglądanie, przymierzanie czy przebywanie w obecności atrakcyjnych, drogich i nieosiągalnych towarów.

Oprócz kupowania kompulsywnego, kierowanego chęcią poprawy samopoczucia, wyróżnia się kupowanie impulsywne, które zachodzi zazwyczaj pod wpływem bodźców zewnętrznych. Osoba widzi jakiś przedmiot, który jej się podoba, i niezależnie od ceny – dokonuje zakupu. Kupowanie impulsywne może przekształcić się w kompulsywne (Rowicka, 2015).

O uzależnieniu od zakupów świadczą występujące co najmniej trzy spośród sześciu podanych niżej objawów:
1. Poczucie przymusu i/lub silna potrzeba zakupów.
2. Upośledzenie kontroli nad dokonywaniem zakupów; nieumiejętność powstrzymania się od czynności oraz regulowania długości i częstotliwości czasu poświęcanego na zakupy, nieudane próby ograniczania ilości zakupów.

3. Doświadczanie gorszego samopoczucia, niepokoju, rozdrażnienia przy próbach ograniczenia możliwości kupowania oraz ustępowanie tych stanów, gdy można realizować plan zakupowy.
4. Potrzeba coraz większej ilości czasu na zakupach w celu uzyskania zadowolenia czy dobrego samopoczucia.
5. Postępujące zaniedbywanie innych źródeł przyjemności czy zainteresowań na rzecz dokonywania zakupów i zdobywania na nie środków finansowych.
6. Kontynuowanie zakupów – mimo wyraźnie związanych z tym szkodliwych następstw: fizycznych, psychicznych i społecznych (Cierpiałkowska, Grzegorzewska, tamże).

Konsekwencje
Efektem kompulsywnego kupowania jest potrzeba coraz większych nakładów finansowych na jego realizację; nasilają się problemy rodzinne w związku z wydawaniem pieniędzy, narastają problemy szkolne lub zawodowe, powstają zadłużenia, a samopoczucie znacząco się obniża. W szkole uczeń ma problemy z koncentracją, zaniedbuje naukę, wagaruje, by mieć jak najwięcej czasu na planowanie zakupów i zdobywanie na nie środków. Kompulsywne zakupy mogą prowadzić także do podejmowania innych zachowań ryzykownych: nadużywania substancji psychoaktywnych, kradzieży, prostytucji. Poczucie beznadziejności sytuacji nierzadko doprowadza do myśli samobójczych (Kleszczewska-Albińska, 2022). W przypadku młodych osób, w wyniku rozwoju kompulsywnego kupowania rozwijają się nieprawidłowe reakcje radzenia sobie z napięciem i trudnymi, życiowymi zdarzeniami, kosztem rozwoju konstruktywnych technik radzenia sobie ze stresem, co potwierdzają badania (Koryczan in., 2017).

Skala zjawiska
W Polsce problem kompulsywnego kupowania może dotyczyć 3,7% populacji. Jak wynika z badań CBOS (2019), odsetek respondentów w wieku 15-17 lat, wykazujących symptomy problemowego kupowania, zwiększył się w ciągu ostatnich 5 lat – z 8,5% do 14,1%. Kompulsywne zakupy mogą dotykać 15,9% dziewcząt w tym wieku, a 12,3% chłopców (wzrost z 2,4%, odnotowanego w 2015 roku).

Rodzice a rozwój kompulsywnego kupowania
Wśród czynników wpływających na rozwój kompulsywnego kupowania u dzieci i młodzieży duże znaczenie mają wzorce i oddziaływania rodzinne. Wydaje się, że programy realizowane w ramach profilaktyki szkolnej częściej są kierowane do dzieci i młodzieży, a w mniejszym
stopniu do rodziców. Często też temat kompulsywnego kupowania realizowany jest jako jeden z wielu elementów zagadnienia uzależnień behawioralnych.
Dla młodzieży ponadgimnazjalnej znajdujemy w literaturze osobne kompendium wiedzy i propozycję zajęć (Kaczmarek, Van Laere, 2013), dla rodziców mamy cenny poradnik, dotyczący różnych uzależnień behawioralnych (Węgrzecka-Giluń, 2013). Wydaje się, że istnieje potrzeba stworzenia osobnego, obszernego scenariusza spotkań, dotyczącego kompulsywnych zakupów, kierowanego właśnie do rodziców. Do tego czasu warto realizować temat w postaci dyskusji, warsztatów, filmów, co może być dla nich wsparciem w rozumieniu niektórych trudnych sytuacji związanych z impulsywnym i kompulsywnym kupowaniem przez nastolatki. Ułatwi to też samym rodzicom zmierzenie się z własnymi problemami, negatywnymi skutkami konsumpcjonizmu, który dotyka wielu z nas.

Środowisko rodzinne, wychowanie, często determinują ryzyko uzależnienia się od czynności bądź substancji psychoaktywnej, np. uzależnienia w rodzinie pochodzenia. W przypadku destrukcyjnego „wyboru” radzenia sobie ze stresem za pomocą zakupów, duże znaczenie mają nie tylko tendencje rodziców do kompulsywnych zakupów, ale również postawa konsumpcjonistyczna, niewłaściwe praktyki wychowawcze dotyczące wydawania pieniędzy, dawania prezentów, a także kształtowanie poczucia wartości opartego na posiadaniu (Mosiołek, 2022).

Co powinni wiedzieć rodzice?
Znajomość mechanizmów, możliwych przyczyn nałogowego kupowania – to podstawa rodzicielskich oddziaływań profilaktycznych i klucz do zrozumienia niektórych trudnych zachowań dziecka, związanych z kupowaniem. Czasami rodzic krzyczy na nastolatka, który wydał pieniądze na zakupy w galerii. Tymczasem nie dostrzega, że dziecko było niedawno świadkiem domowej sytuacji, gdy pieniądze przeznaczone na wizytę u dentysty – zostały wydane na przyjemności. Czasami rodzic powinien podjąć próby zmiany własnych destrukcyjnych postaw i nawyków czy nawet, w razie konieczności, poddać się terapii.

Kompulsywne zakupy u nastolatków
Kompulsywne kupowanie zwykle zaczyna się niepostrzeżenie – od poprawiania sobie nastroju podczas zakupów, często dokonywanych w towarzystwie rówieśników. Nastolatki stają się wtedy ożywione, radosne, zapominają o problemach. Młody człowiek czuje się dowartościowany przez posiadanie modnego gadżetu czy ubrania. Z czasem, wybierając się na zakupy, doświadcza nie tylko stanu euforii, ale kiedy coś mu w tym przeszkodzi, odczuwa złość, zdenerwowanie lub lęk. Po dokonaniu zakupu przychodzi chwilowa ulga, spada napięcie, jednak szybko pojawia się poczucie winy i przygnębienie. Przychodzi świadomość, że dane rzeczy są niepotrzebne, a nawet się nie podobają. Jednak gdy pojawia się jakaś trudna sytuacja, powraca napięcie, nastolatek próbując zmniejszyć dyskomfort, znowu zaczyna planować zakupy w galerii (Węgrzecka-Giluń, tamże).

Sygnały ostrzegawcze
Gdy uważny rodzic dostrzeże i nie zbagatelizuje pierwszych przejawów kompulsywnych zakupów, może zapobiec dalszemu rozwojowi zaburzenia. Warto porozmawiać szczerze z nastolatkiem lub skorzystać z pomocy specjalisty, gdy występują i powtarzają się następujące zachowania:
• dziecko dużo czasu spędza na zakupach w galeriach/internecie, często porusza temat zakupów, promocji, wyprzedaży, korzystnego kupna,
• przybywają mu nowe rzeczy, których pochodzenie niejasno tłumaczy lub zaniża ich ceny,
• nie potrafi uzasadnić, po co dokonał danych zakupów, reaguje złością lub przesadnie się tłumaczy,
• ukrywa w domu zakupione rzeczy, często nierozpakowane lub z metkami,
• wydaje na zakupy pieniądze przeznaczone na inne cele, pożycza, kradnie pieniądze, przekracza limity ustalone z rodzicami na karcie kredytowej,
• staje się bardziej rozdrażnione, niespokojne, częściej wchodzi w konflikty z innymi,
• porzuciło dawne pasje i zainteresowania,
• pojawiły się problemy szkolne.
W przypadku wątpliwości warto towarzyszyć dziecku podczas zakupów i przyjrzeć się, jak się zachowuje. Może być przesadnie ożywione lub np. niezadowolone z towarzystwa rodziców, reagować złością, rozdrażnieniem. Trzeba być też czujnym, gdy małe dziecko, które jeszcze
samodzielnie nie robi zakupów, ale już domaga się nowych rzeczy, zwłaszcza gdy reaguje złością lub histerią na odmowę zakupu (pomimo wyjaśnień takiej decyzji); należy nie ulegać jego presji.

Przyczyny nałogowego kupowania
Reklamy działają na młodych ludzi silniej, gdy odczuwają oni deficyty w swoim życiu. Duże znaczenie w rozwoju kompulsywnego kupowania przypisuje się doświadczaniu traumatycznych przeżyć, zaniedbań w dzieciństwie. Istotne są schematy zaobserwowane w zachowaniach rodziców. Ma znaczenie fakt, jak pieniądze są w rodzinie wydawane, zarabiane i oszczędzane – czy są używane jako nagroda w wychowaniu, czy jako sposób na okazywanie uczuć. Istotną rolę pełnią predyspozycje osobowościowe m.in. słaba kontrola impulsów i niska samoocena, aktualnie przeżywane problemy, zaburzenia afektywne związane z regulacją emocji, inne zaburzenia psychiczne (Leśniak, 2022). Bywa, że impulsywne zakupy u młodych osób mogą być w niektórych przypadkach przejawem fazy hipomanii lub manii w rozwijających się zaburzeniach dwubiegunowych, które są diagnozowane u coraz młodszych osób (Sierota, 2023).

Nałogowe zakupy a inne uzależnienia
Rodzic musi być jednak wyczulony, że impulsywne kupowanie może przekształcić się w kompulsywne, a poprzez trudności kontroli może podwyższać ryzyko w stosunku do pojawienia się spontanicznych, nieprzemyślanych działań, związanych z sięganiem po środki psychoaktywne – jak alkohol, dopalacze czy narkotyki.
Badanie CBOS (tamże) potwierdziło istnienie zjawiska współwystępowania uzależnień behawioralnych – 21,8% osób przejawiających symptomy uzależnienia od zakupów wykazywało objawy uzależnienia od pracy, a 15,1% od internetu. Czynnikami ryzyka kompulsywnych zakupów u uczniów są również inne zachowania nałogowe, takie jak: impulsywne objadanie się i uzależnienie od uczenia się (Atroszko, 2015).

Wskazówki
Już we wczesnym dzieciństwie zachowania rodziców mogą zapobiegać lub zwiększać ryzyko rozwoju nieprawidłowego nawyku zakupów. Im wcześniej zaczną oni kształtować w dziecku właściwe postawy związane z chęcią posiadania, szacunek dla pieniądza, tym mniejsze jest ryzyko kompulsywnych zakupów w przyszłości.
• Unikaj kupowania prezentów na otarcie łez – dziecko uczy się, że nowe przedmioty to sposób na poradzenie sobie z frustracją. Gdy płacze, rozmawiaj z nim, przytul – dziecko uczy się radzenia sobie z trudnymi emocjami.
• Nie dawaj prezentów, gdy chcesz, by dziecko było grzeczne – pokazuje to bezradność w trudnej sytuacji i daje wzorzec nagradzania materialnego za włożony zwykły wysiłek (bycie grzecznym).
• Zabieraj dziecko do sklepów w określonym celu, a nie – dla rozrywki.
• Gdy dziecko domaga się nowej rzeczy, przypomnij mu, ile rzeczy już dostało (przekąski, materiały do szkoły itp.).

• Podczas wybierania zabawki zwracaj uwagę na to, co znajduje dziecko. Gdy ma podobną w domu, przypomnij mu o tym lub zaproponuj wybór czegoś innego.

• Gdy dziecku jest przykro lub denerwuje się, że ktoś inny coś dostał, przypomnij mu sytuacje, w których ono otrzymało prezenty.
• Zawsze nazywaj emocje dziecka, a także swoje, podawaj powód odmowy zakupu.
• Kieszonkowe nastolatka nie powinno być wysokie – gdy nie musi liczyć się z pieniędzmi, nie uczy się rozpoznawania tego, czego naprawdę potrzebuje i dokonywania wyborów.
• Unikajmy dawania dziecku dostępu do kart kredytowych, których używanie sprzyja niekontrolowanym zakupom, niech dziecko płaci gotówką.
• Ważna jest nauka planowanie budżetu w perspektywie dnia, tygodnia czy miesiąca, sporządzanie listy zakupów i listy wydatków.
• Uczmy dziecko spłacania zobowiązań (np. rachunków), tak, aby nie ulec iluzji posiadania większej ilości pieniędzy (Węgrzecka-Giluń, 2013).

Pomoc w uzależnieniu od zakupów
Rodzic, który rozpoznaje sygnały ostrzegawcze czy silniejsze objawy uzależnienia dziecka od dokonywania zakupów, może i powinien skorzystać z pomocy, także wtedy, gdy uświadamia sobie swój podobny problem. Można udać się do specjalisty ds. uzależnień lub skorzystać z Telefonu Zaufania przy Instytucie Psychologii Zdrowia PTP – 801-889-880 – który przeznaczony jest dla osób mających problemy z powodu uzależnień behawioralnych oraz ich bliskich (w godz. 17.00-22.00). Pomoc online można znaleźć w poradni internetowej www.uzależnieniabehawioralne.pl. W leczeniu najbardziej skuteczna jest psychoterapia poznawczo-behawioralna, pomagająca w zmianie szkodliwych nawyków i kształtowaniu konstruktywnych sposobów radzenia sobie z napięciem i stresem oraz regulacji emocji (Rowicka, 2015). Czasami, przy tzw. podwójnej diagnozie i współwystępujących zaburzeniach psychicznych – może być konieczna farmakoterapia.

Zakończenie
W zapobieganiu i pomocy w przypadku kompulsywnego kupowania nastolatków, ogromną rolę odgrywają rodzice. Zwiększenie ich wiedzy w tym zakresie oraz praktyczne wskazówki, jak działać, mogą znacznie ograniczyć rozwijające się zjawisko nałogowych zakupów u młodych osób.

Bibliografia
CBOS (2019). Oszacowanie rozpowszechniania oraz identyfikacja czynników ryzyka i czynników chroniących hazardu i innych uzależnień behawioralnych – edycja 2018/2019. Raport z badań, Warszawa.

Atroszko P. (2015), Struktura uzależnienia studentów od uczenia się: wybrane czynniki ryzyka, związek ze stresem i strategiami radzenia sobie oraz funkcjonowaniem psychospołecznym, niepublikowana praca doktorska, Gdańsk: UG.

Cierpiałkowska M., Grzegorzewska L. (2018). Uzależnienia behawioralne. Warszawa: PWN.

Kaczmarek K., Van Laere K. (2013). Kompulsywne kupowanie. Kompendium wiedzy dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych.
Warszawa: ETOH.

Kleszczewska-Albińska A. (2022). Wybrane poznawczo-behawioralne modele uzależnień behawioralnych. "Psychiatria i Psychologia Kliniczna", 22 (1),10–18.

Koryczan, P., Sęktas, M., Dybczak, L., Malicka, K. (2017). Uzależnienie od zakupów – przegląd badań. W: J. Nyćkowiak & J. Leśny (red.), Badania i Rozwój Młodych Naukowców w Polsce – Nauki humanistyczne i społeczne. Część IV (s. 79–84). Poznań, Polska: Młodzi Naukowcy.

Leśniak J. (2022). Inne uzależnienia behawioralne i zaburzenia nawyków. W: S. Jakima, A. Mosiołek A. (red.). Zaburzenia behawioralne
i zaburzenia nawyków, 73-88.

Mosiołek A. i in. (2022). Uzależnienia behawioralne wśród dzieci i młodzieży. Zjawisko i jego uwarunkowania. W: S. Jakima, A. Mosiołek A. (red.). Zaburzenia behawioralne i zaburzenia nawyków,143-149.

Rowicka M. (2015). Uzależnienia behawioralne. Warszawa: Preaesterno.

Rowicka M. (2019). Skuteczna profilaktyka uzależnień behawioralnych. Warszawa: ORE.

Sierota A. (2023). Uzależnienia w zaburzeniach dwubiegunowych. Świat Problemów 11, 29-32.

Węgrzecka-Giluń J. (2013). Uzależnienia behawioralne, rodzaje oraz skala zjawiska, sygnały ostrzegawcze i skutki. Kompendium wiedzy dla Rodziców. Warszawa: ETOH.

Artykuł pochodzi z nr 12/367/2023 „Świat Problemów”.